سایه‌نویسی

از همان زمان که به‌عنوان مردی جوان شروع به خواندن خاطرات چارلز دوگل کردم، نسبت به داستان‌هایی که سایه‌نویسی شده‌اند، احساس شیفتگی دارم. اگرچه این‌که نویسنده‌ی مشهور آندره مالرو در نوشتن این خاطرات با دوگل همکاری کرده ثابت نشده، اما من تصمیم گرفتم شایعات در رابطه با این همکاری را باور کنم، چرا‌ که این کتاب هم مثل برق‌گرفتگی روی خواننده تأثیر می‌گذارد و هم بسیار سرگرم‌کننده است، و دوگل به نظر هیچ‌کدام از این دو ویژگی را دارا نیست. با به تصویر کشیدن زندگیِ دوگل به‌عنوان شوالیه‌ای در ادبیات فرانسه، انگار که کتاب به شما می‌گوید: «من حواسم به دنیرو هست، شما برید دنبال کامارو».(جمله‌ی طنزآلود)

تذکره‌نویسی در ادبیات فارسی قدمت بسیاری دارد. نمونه‌های بسیار قدیمی‌ای از تذکره‌ها هستند که نابود شده‌اند و به دست ما نرسیده‌اند. اما لبا‌ب‌الالباب، نمونه‌ای بسیار قدیمی و درخشان از گردآوری مدخل‌هایی بر زندگی‌نامه‌های شعرا و یا به عبارتی سخنوران تا قرن هفتم هجری است. لباب‌الالباب، قدیمی‌ترین نسخه زندگی‌نامه‌نویسی شعرا در زبان فارسی است که زنده مانده و در دسترس است.

زمانی که دست به قلم نوشتن کتاب خاطراتتان می‌شوید ممکن است ندانید که می‌خواهید عنوان کتاب را چه بگذارید و یا اصلاً به‌طور خلاصه بگوید که کتاب در مورد چیست؟ در حین نوشتن به این فکر می‌کنید که حالا چه‌طور زندگی‌تان را برای مخاطب توضیح دهید. همراه شدن با تجربه‌ مخاطب فرضی‌تان در طول نوشتنِ اثر بخشی مهم از آن می‌شود. چه‌طور می‌شود اتفاقات زندگی را تبدیل به یک پیغام ساده کرد؟ این سؤال بسیار مهمی است و جواب دادن به آن شما را راهی سفری برای شناخت خودتان می‌کند.

در مطالب گذشته‌ ستونِ سایه‌نویسی، به تجربه‌ سایه‌نویسان در نوشتن خاطراتِ قاتلان زنجیره‌ای اشاره‌ کرده‌ایم. در این یادداشت، لیزا پولیتزر، یکی از مشهورترین سایه‌نویسانِ حوزه جنایی را معرفی خواهیم کرد.

در این مقاله نگاه مختصری به ارتباط بین خاطرات و فهم ما از تاریخ، مخصوصا اهمیت ثبت زندگینامه از دیدگاه تاریخ‌نگاران می‌اندازم، اینکه چگونه خاطرات به تاریخ‌نگاران کمک می‌کند تا بتوانند جهانی که پیش از ما بوده است را درک کنند.

کتاب خاطرات یعنی زندگی‌ات را بدهی دست کسی و بگویی که ببین این اتفاق‌هایی است که بر من گذشته و ممکن است تو هم چیزی از آن یاد بگیری. ثبت صادقانه‌ چیزی که احساس کردی و تجربه کردی. اگر بتوانید کتاب تأثیرگذاری از زندگی‌تان بنویسید، ممکن است کسی بتواند بدون اینکه مجبور باشد همان چیزها را زندگی کند از زندگی شما درس بگیرد.

خاطرات انسان‌های معمولی تأثیر نامتعارفی در تاریخ دارد. در بستری که دولت‌ها و حکومت‌ها به دنبال ارائه‌ تصویر همگون از جامعه‌اند، و رسانه‌های مختلف با سیاست‌گذاری‌های گوناگون با ولع سیری‌ناپذیری با روایت وقایع آن را از آنِ خود می‌کنند تاریخ‌نگاری خرد، می‌تواند همچون مانعی در برابر جریان مسلط تاریخ‌نگاری عمل کند.

 بسیاری ادامه‌دار شدن انتشار تولیدات نویسندگان پس از مرگشان را چیزی ترسناک می‌دادند. اما ادامه‌دار شدن انتشار مجموعه کتاب‌ها توسط ناشران کار بسیار معمولی است. مؤلفان اکثر این مجموعه‌ها پس از مرگ نویسندگان هم سایه‌نویسان هستند. چراکه بسیاری از مجموعه‌ها تبدیل به بِرندهای موفقی برای ناشران شده‌اند و حالا حتی با از دست رفتن نویسنده‌ها هم باید ادامه پیدا کنند.

امروز یک می، روز جهانی کارگران است. معنای کلمه کارگر تحولات بسیاری در طول تاریخ داشته است. روز جهانی کارگر با معنای هم‌بستگی و تلاقی راه‌های بسیاری از آدم‌ها که دغدغه‌های معیشتی و سیاسی مشابه دارند گره خورده است. مفهومی که در دهه‌ اخیر بسیاری از کنش‌گران را به خود مشغول داشته، پدیده‌ای‌ است با نام کارگران یقه‌آبی قراردادی. (precarious workers) کارگرانی که در ازای مهارت ذهنی و به‌صورت پروژه‌ای مزد می‌گیرند. سایه‌نویسی در اکثر نقاط جهان، بخشی از این مفهوم است.

23 آوریل مصادف با سوم اردیبهشت ماه، روز جهانی کتاب و حق مالکیت معنوی است. این روز توسط یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) نام‌گذاری شده است. در متن پیش‌رو به پیشینه‌ تاریخی این روز و اهمیت آن خواهیم پرداخت. ضمن این‌که نیم‌نگاهی به معنای فلسفه‌ حق مالکیت معنوی و اهمیت آن برای سایه‌نویسان خواهیم داشت.

دکتر آیشا اختر، یکی از نویسندگانی است که پا در دالانی ناشناخته با قاتلی زنجیره‌ای گذاشت تا بتواند برای بخشی از کتابش از مصاحبه با یکی از قاتل‌های زنجیره‌ای شناخته‌شده آمریکایی-کانادایی استفاده کند. متن پیش‌رو ترجمه‌ بخشی از تجربه این نویسنده در ساعات طولانی مصاحبه با کیت جسپرسن (Keith Hunter Jesperson) است.

«وکیل مدافع شیطان» شاید شناخته‌شده‌ترین اثر اندرو نیدرمن، تحت اسم خودش باشد که آن‌هم ممکن است به‌واسطه فیلمی که از روی این کتاب در سال ۱۹۹۷ ساخته شد، به شهرت رسیده باشد. فیلمی به کارگردانی تیلور هکفورد، و با بازی بازیگران مشهوری چون چارلیز استرون، آل‌ پاچینو و کیانو ریوز. نیدرمن به مدت بیست‌وشش سال سایه‌نویس مجموعه کتاب‌های ویرجینیا اندروز بود. تحت نظر نیدرمن کتاب‌های اندروز به ۹۵ کشور دنیا راه پیدا کرد و ژانر نویسندگی گوتیک اندروز در ادبیات جای خودش را پیدا کرد.

سایه‌نویسی یا نوشتن در سایه، برحسبِ نوع کار و بنا بر انگیزه‌ سایه‌نویس و مؤلف اصلی یا سفارش‌دهنده، انواع مختلفی دارد. نوعی از سایه‌نویسی وجود دارد که به‌ندرت درباره‌اش حرفی به میان می‌آید و آن همکاری سایه‌نویس یا مؤلف اصلی است که برخلافِ اغلب نمونه‌های دیگر بدون اختیار و اراده مؤلف یا نویسنده اصلی انجام می‌گیرد و دلیل آن چیزی نیست جز مرگِ نویسنده و حفظ میراث او به دستِ سایه‌نویسان و ویراستاران، که گاه به دلیل مخیر بودن بین چاپ یا از بین بردن آثار، و صرف زمان برای جمع‌آوری و سرهم کردنِ قطعات پراکنده دست‌نوشته‌ها و نوعی دست بُردن در اثر، جایگاهی فراتر از یک ویراستار یا ناشر پیدا می‌کنند و عملا به همکار نویسنده یا سایه‌نویس تبدیل می‌شوند.

یک پرستار بریتانیایی موفق شد تا در کمتر از چند هفته صد هزار نسخه از کتاب خاطراتش را به فروش برساند. این یک موج جدید در ادبیات عامه‌پسند است، آدم‌هایی که زندگی عادی خود را روایت می‌کنند. کتاب‌های خاطراتِ افراد عادی یکی از عناوین پرفروش دنیای نشر شده‌اند. معلم‌ها، دکترها و یا خانه‌دارانی که از زندگی روزمره خود می‌گویند، اقبال زیادی در بازارهای نشر جهانی پیدا می‌کنند.

بخش دوم:

در بخش قبلی به نقش واسط موسسات بسته‌بندی و سایه‌نویسان اشاره کردیم. این بخش که ادامه مقاله پیشین است، به توضیح بیشتر این بنگاه‌ها در بازار کتاب نوجوانان در غرب می‌پردازد.

علاوه بر سری کتاب‌های نانسی درو (Nancy Drew) تقریبا تمام کتاب‌های ژانر وحشت نوجوانان توسط سایه‌نویسان نوشته شده است. البته علت این امر مدل کسب و کار موفقی است که امکان گسترش حوزه‌ کاری را به سایه‌نویسی داده است.

آیا تنها افراد مشهور می‌توانند کتاب‌های زندگینامه‌شان را سایه‌نویسی کنند؟ با فراگیرتر شدن خدمات سایه‌نویسی در جهان غرب، امکان ثبت روایت زندگی از انحصار افراد خاص درآمده است، و امروزه بسیار از فرزندان تنها برای ثبت گنجینه‌ خانوادگی‌شان بیش از پیش به ثبت تاریخچه‌ والدین‌شان علاقه نشان می‌دهند. در این مطلب به طور خلاصه به چند نمونه از این تجارب پرداخته شده است.

دوری و فاصله افتادن میان انسان‌ها به‌خصوص اعضای خانواده‌ها از تلخ‌ترین تبعاتِ همه‌گیری ویروس کرونا و شیوع آن در سرتاسر جهان است. کووید 19 نه‌تنها هراس جمعی به بار آورد، موجب دوری فرزندان از پدران و مادران و دیگر افراد مسن خانواده شد که بیش از دیگران در معرضِ ابتلا بودند. این فاصله بسیاری از فرزندان را به مرور خاطرات واداشت و بسیاری هم سراغ آلبوم‌های خانوادگی و شجره و سوابق خانواده خود رفتند و به مرور گذشته نشستند. در این میان به دلیل اعلام قرنطینه و اعمال محدودیت‌ها حیاتِ اقتصادی جامعه به خطر افتد و بسیاری از شرکت‌ها ناگزیر به تعدیل نیروهاشان شدند و بسیاری شغل خود را از دست دادند. اما در این میان جالب است یکی از مشاغلی که چندان هم شناخته‌شده نیست رونق پیدا کرده است. به دلیل رجوع افراد به خاطرات و درک اهمیت خانواده در دوری از پدران و مادران، بسیاری به فکر افتادند تا خاطرات آنان را ثبت کنند و از این‌رو شغلِ سایه‌نویسی در برخی از کشورها رونق گرفت. گاردین در مطلبی ضمن اشاره به افزایش تقاضا برای نوشته‌شدن زندگینامه، به ایده ثبت زندگی‌ها می‌پردازد چراکه زندگی پیش‌بینی‌ناپذیرتر از قبل شده و باید از خاطرات پاسداری کرد.

اگر اخبار افراد مشهور را دنبال کرده باشید، با بحث‌های حول محور کتاب‌هایی که نوشته‌اند هم آشنا هستید. هر از چندگاهی این سوال پیش می‌آید که آیا مثلا واقعا پاریس هیلتون کتابی که منتشر کرده است را خودش نوشته است؟ یا جی اف کی در زمان سناتوری، کی زمان این را پیدا کرد که کتابی را بنویسد و منتشر کند؟ نوشتن کتاب خاطرات کار بسیار زمان‌بری است، اما فارغ از مسئله زمان مهارت نوشتن هم چیزی نیست که با آن به دنیا بیاییم. نوشتن کتاب خاطراتی که بتواند بخش قابل توجهی از بازار را به خود تخصیص دهد، نیاز به نویسندگان زبردستی دارد.

در بهار ۱۹۴۹ النور روزولت به همراه دست‌نویس بخش دوم خاطراتش سراغ ویراستارهایش در مرکز خاطرات‌نویسی برای بانوان رفت - این بخش از خاطراتش در مورد سال‌های اقامتش در کاخ سفید بود- جوابی که به او دادند این بود «بسیار متن عجولانه‌ای بود انگار که هنگام پا زدن روی دوچرخه در مسیر آتش‌گرفته‌ای نوشته شده باشد.» ویراستارها از روزولت خواستند تا دست‌نوشته را به کمک یک سایه‌نویس بازنویسی کند. اما روزولت نپذیرفت «آن‌وقت احساس می‌کنم کتاب مال من نیست.» در نهایت روزولت یک قرارداد صد‌و‌پنجاه هزار دلاری برای فروش کتاب با یک ناشر معتبر امضا کرد و کتاب «آن‌چه به یاد دارم» کتاب پرفروشی در گیشه‌ها شد و در قلب و روح زنان خانه‌دار آمریکایی جای گرفت.

اولین بخش از کار شما با سایه‌نویس، تنظیم قرارداد است. قراردادی شفاف بین مؤلف و سایه‌نویس می‌تواند از حقوق طرفین محافظت کرده، و از بسیاری از پیچیدگی‌های پیش‌روی هر دو طرف بکاهد. در این مطلب به چند مورد مهم در چارچوب این قراردادها می‌پردازیم.

«سایه‌نویسی» کاری است به قدمت کتابت. گرچه خاستگاهِ سایه‌نویسی به دوران باستان برمی‌گردد، سایه‌نویسی به‌عنوانِ یک شغل از اوایل قرن بیستم پدید آمد و چنان پیشرفتی کرد که امروز می‌توان از صنعت سایه‌نویسی سخن گفت.

سایه‌نویسی به عمل نوشتن به‌جای دیگری گفته می‌شود. در ادبیات فارسی «کتابت» جایگاهی شبیه سایه‌نویسی داشته است. با این تفاوت که در سایه‌نویسی شما همچون سایه‌ای نام و اعتبارتان را در سایه نگاه می‌دارید.