جوانان همچون طبقه

سیاست جوانی یا شیوه سیاست‌ورزی جوانان

1401/09/26

آیا همان‌گونه که قائل به سیاستِ جنسیتی، سیاست طبقاتی، سیاست طبقه کارگر یا سیاست تهی‌دستان هستیم می‌توانیم از مقوله‌ «سیاست جوانان» نیز سخن گفت؟ این پرسشی است که آصف بیات در مقاله «سیاست جوانی یا شیوه سیاست‌ورزی جوانان» مطرح می‌کند و سپس به صورت‌بندیِ شکل‌های بروزِ این سیاست‌ورزی می‌پردازد. او سعی می‌کند با تحلیلِ جوانان به‌عنوانِ مقوله‌ای با سیاست‌های مشخص به خود، لوازم مورد نیاز برای درک این گروه جامعه را تدارک ببیند. در این مسیر، شناختِ مطالبات جوانان از ضروریاتی است که به سیاست جوانان شکل می‌دهد. اگرچه به‌گفته آصف بیات، برخی در نگاه به جوانان به‌عنوان یک مقوله هدفمند تردید دارند یا آن را تنها یک ابداع تصور می‌کنند، سیاست‌ورزی جوانان خاصه در این دوران مقوله‌ای اساسی است که با تحلیل آن می‌توان به سازوکار برخی از جنبش‌های اجتماعی نیز پی برد.     

اغلب بحث‌های مربوط به جوانان به‌ یک گروه سنی در جامعه اشاره دارد نه یک مقوله مفهومی که معناهای تحلیلی با خود به همراه دارد. بسیاری از نوشته‌ها و مباحثِ مربوط به «جنبش‌های جوانان» نیز چنین ماهیتی دارند. این نگرش البته منحصر  به خاورمیانه نیست و پدیده‌ای به نظر می‌رسد که در ادبیات مربوط به جوانان و سیاست به‌طورکلی رواج دارد. به بیان دقیق‌تر، در این رویکرد به مسئله «جوانان در سیاست» پرداخته می‌شود و کمتر به «سیاستِ جوانان» گرایش دارد. «بحث‌های جوانان در سیاست مسلما به ما درباره ابعاد توجه جوانان به زندگی اجتماعی یا دخالت آنان در این زندگیِ اجتماعی بسیار می‌آموزد -لیکن درباره ویژگی‌‌های آن- دلمشغولی‌ها، شکل‌ها، جهت‌ها، مشکل‌ها یا نویدهای چنین مشارکت سیاسی بسیار کم به ما آگاهی می‌دهند. از این‌رو ما نیاز به کاوش در سیاست جوانان داریم.»

آصف بیات بر نکته مهمی دست می‌گذارد که ایده سیاست جوانان را حولِ محور آن بررسی می‌کند: اینکه چشم‌انداز سیاسی یک فرد جوان ممکن است منحصرا به‌واسطه دلمشغولی او به جوانی‌اش شکل نگرفته باشد، بلکه همچنین ناشی از جایگاه او به‌عنوان یک شهروند، تهی‌دست، زنان یا عضوی از یک اقلیت نیز تأثیر گرفته باشد. آنچه موجب می‌شود جوانان به‌مثابه یک طبقه در سرنوشت جامعه خود مداخله کنند و در قامتِ کنشگران دگرگون‌ساز در جامعه ظاهر شوند. یک بررسی گفتمانی رایج و همچنین آثار پژوهشیِ آکادمیک درباره انقلاب‌های عربی هیچ جای شکی درباره حضور تعیین‌کننده جوانان در این رویدادهای سرنوشت‌ساز سیاسی باقی نمی‌گذارد. آصف بیات که سال‌ها در مورد جنبش‌های اجتماعی و سیاسی خاصه بهار عربی و تحولات مصر پژوهش کرده است، معتقد است هیچ گروه اجتماعیِ دیگری به‌اندازه جوانان در این رخدادهای دگرگون‌کننده کسب اعتبار نکردند و هیچ زمان دیگری از تاریخ سیاسی خاورمیانه شاهد این حد توجه به جوانان نبوده است، چه به‌مثابه قربانیانی که به‌لحاظ اقتصادی به حاشیه رانده شده یا به‌عنوان عامل‌های تحول. «نوشته‌های فراوانی از نقش برجسته جوانان و دانشجویان در جنبش‌های ملی و انقلاب‌های این منطقه حکایت می‌کنند. آنها اظهار می‌دارند که چگونه، به‌عنوان نمونه، جوانان خشمگین متحمل بالاترین درصد بیکاری در جهان بودند و چگونه آنها از فرمانبران منفعل به کنشگرانِ فعال تحول پیدا کردند، چگونه خیزش جنبش جوانان انقلاب را برانگیخت.»

درواقع مفهوم «انقلاب‌های جوانان» که به بهار عربی ارجاع می‌دهد، بی‌درنگ اشاره دارد به تمایل مفروض جوانان به سیاست رادیکال. نمونه‌های تاریخی بسیاری از این دست را می‌توان برشمرد که در آن جوانان در صف مقدمِ تغییرات عمده جامعه نقش داشته‌اند و در مقامِ کنشگران اصلی جنبش‌های مهم سیاسی در تاریخ ظاهر شدند، از یونان باستان تا انقلاب انگلیس، از اصلاحات پروتستانیسم در اوایل قرن نوزدهم تا رویدادهای سرنوشت‌سازِ دهه شصت قرن بیستم، و در دوران میان دو جنگ جهانی، که جوانان به چنان جایگاه مهمی یافتند که جریان‌های سیاسی چپ و راست، سرمایه‌گذاری عمده‌ای در ظرفیت تحول‌آفرینی این گروه از جامعه انجام دادند و این امر زمینه‌ساز رشد جنبش‌های جوانان شد. رخدادهای تاریخی دهه شصت قرن بیستم نیز بیش از هر زمان دیگری جوانان را در صف نخست سیاست‌های انقلابی قرار داد. شورش جوانان در برکلی و «جنبش آزادی بیان» در سراسر فضاهای دانشگاهی آمریکا گسترش پیدا کرد و با شورش جوانان و دانشجویان در اروپا و آمریکای لاتین و دیگر نقاط جهان پیوند خورد. به‌ویژه با اعتصاب‌های عمومیِ ماه مه 1368 در کارخانه‌ها و دانشگاه‌ها که جوانان را چنان جلوه داد که گویا ذاتا دارای منش انقلابی‌اند. بعد از این وقایع تاریخی، تحلیلگران درصدد درکِ جایگاه جوانان برآمدند. برخی از تضاد نسلی سخن گفتند که جایگزینِ تضاد طبقاتی شده است. برخی دیگر، جوانان را به‌مثابه طبقه جدید انقلابی دانستند که جای پرولتاریا به‌مثابه عامل دگرگون‌ی سیاسی را گرفته است. تا حدی که «تصور جوانان همچون طبقه و دانشگاه همچون سنگرِ جدید سیاست انقلابی میان برخی از نظریه‌پردازان بزرگ اجتماعی نظیرِ جروم فراند، فرد هالیدی، سی. رایت میلز و هربرت مارکوزه بسیار پُرطنین بود.» و آلن تورن جامعه‌شناس فرانسوی مدعی شد که دانشگاه همان جایگاهی یافته است که کارخانه سرمایه‌داری.

اما برای تعریف دقیق مفهومِ «سیاست جوانی» یا «سیاست جوانان»، در وهله اول باید آن را از دیگر مفاهیم نزدیک به جوانان جدا کرد و حدود تازه‌ای برای این مفهوم به دست داد. به این ترتیب، سیاست جوانی یا سیاست دانشجویان شاملِ حقوق دانشجویان، هزینه تحصیلی و سیاست‌های آموزشی، یکسان نیست. همچنین مترادف با مجادلاتی که در فضای دانشگاهی شکل گرفته نخواهد بود. در عین حال، «سیاست جوانان» با فعالیت سیاسی شاخه جوانان سازمان‌ها و احزاب و جنبش‌های مختلف تفاوت دارد. «سیاست جوانان» که آصف بیات آن را مفهوم‌پردازی می‌کند، عبارت است از «مدعیِ جوانی شدن یا اعاده جوانی نمودن» که بیانگر چالش جمعی‌ای است که هدف اصلی‌اش، دفاع و گسترشِ عادتواره‌های جوانی است؛ یعنی مجموعه‌ای از ترتیب‌ها، اسلوب‌های بودن، ادراک و رفتار کردن که براساسِ واقعیت جامعه‌شناختی جوان بودن شکل گرفته است. مخالفت یا محدود کردن این عادتواره می‌تواند موجبِ دامن زدن به اعتراض جوانان می‌شود.

آصف بیات، بعد از این تعریف اذعان می‌کند که به‌رغمِ این دقت مفهومی، زندگی واقعی پیچیده‌تر است. «واقعیت آن است که بیشتر جوانان دانشجو هستند و بیشتر دانشجویان جوان‌اند و تقریبا همگی در عین حال شهروندانی هستند که دلمشغولی‌های گسترده‌تری دارند. به عبارت دیگر سیاست جوانان چالش‌هایی را در برمی‌گیرد که ناشی از جایگاه‌های چندگانه آنان به عنوان جوان، دانشجو و شهروند است که از صافیِ طبقاتی، جنسیتی، نژادی و دیگر هویت‌ها می‌گذرد. در نتیجه با وجود آنکه جوانان اغلب پیگیر خواست‌های خاص جوانی‌شان از طریق سیاست‌های فرهنگی هستند، آنها ممکن است خواسته‌های جوانی‌شان را با دیگر دلمشغولی‌های‌شان در جایگاه دانشجو و شهروند درآمیزد تا علیه فساد، سرکوب سیاسی یا محرومیت شهری بسیج کنند، همان‌گونه که ما شاهد آن در زمانِ خیزش عربی و بعد از آن بودیم. با این حال، جوانان در درگیری‌شان در مبارزه‌های سیاسی گسترده‌تر، اغلب با خود مقدار قابل توجهی از سلیقه‌ها و حساسیت‌های جوانی می‌آورند که اغلب در دیوارنگاری‌های سیاسی، شیوه‌های اجتماعی بودن، سرگرمی‌ها و انرژی جوانی دیده می‌شود.» مسئله این است که صِرف حضور جوانان متعهد به انضباط سیاسی و اخلاقی، لزوما از آنها پیشگامان جنبش جوانان نمی‌سازد، زیرا که جوانان به‌عنوان یک طبقه‌بندی سِنی قادر نیستند یک چالش همگانی علیه اقتدار سیاسی و اخلاقی را سازمان دهند بی‌آنکه ابتدا به جوانان در مقامِ یک مقوله اجتماعی بدل شوند، یعنی به کنشگر تحول یابند.

جوانان به‌عنوان یک گروه اجتماعی و کنشگران جمعی، پدیده‌ای مدرن و شهری‌اند که رفتار آنان را بدون در نظر گرفتن تعامل کنش جوانان و ساختارهای اجتماعی وساطت‌شده توسط فرهنگ سیاسی و فرصت‌های سیاسی نمی‌توان درک کرد. مطالبات جوانان اغلب در سطح فرهنگی و به‌شکلِ «مطالبه بر سر سبک زندگی» بروز پیدا می‌کند. اما جوانان در سیاست‌های فرهنگی و در رقابت‌های سیاسی شرکت دارند. نکته کلیدیِ بحث پیرامون «سیاست جوانان» یا «سیاست‌ورزی جوانان» این است که جوانان برای آنکه در جامعه به‌عنوان کنشگران دگرگون‌ساز عمل کنند، باید از مطالبات منحصر به جوانان فراتر بروند و بر خواست‌های گسترده‌تر شهروندی تکیه کنند. البته ممکن است مطالبه سبک زندگیِ دلخواه از طرف جوانان با خواست فراگیر جامعه‌ و دگرگونی سیاسی و اجتماعی‌ پیوند بخورد، اتفاقی که اخیرا در کشور ما رقم خورده است.

 

  • «طبقه، سیاست و نظریه اجتماعی»، آصف بیات، ترجمه کیهان صفری، نشر شیرازه

 


سیاست جوانی شیوه سیاست‌ورزی جوانان

دیگر مطالب نقد کتاب

چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.


16 آذر هر سال

سازمان دانشجويان دانشگاه تهران به‌عنوانِ تجربه‌اي آغازين در زمينه فعاليت‌هاي دانشجويي ايران، موضوع كتابي با همين عنوان است كه پيشينه مبارزات دانشجويي در ايران بين سال‌هاي 1320 تا 1332 را بررسي كرده است. ابوالحسن ضياء ظريفي مولفِ «سازمان دانشجويان دانشگاه تهران»، در اين كتاب نشان مي‌دهد كه اين سازمان به‌عنوان تجربه‌اي ابتدايي در عرصه فعاليت‌هاي دانشجويي در سال‌هاي مياني دهه بيست، دست‌كم به لحاظ انسجام صنفي و تأثير سياسي ديري نمي‌پايد كه به نهادي نيرومند و موثر در عرصه سياست بدل مي‌شود كه از حيثِ صنفي و سياسي در تاريخ معاصر ما بديلي نداشته است. اين كتاب در چهار بخش عمده به‌طور مفصل پيشينه تاريخي مبارزات دانشجويي، اعتراضات دانشجويي و سازماندهي مبارزات و شكل‌گيري سازمان دانشجويان دانشگاه تهران و جنبش‌هاي موثر دانشجويي در داخل و خارج از كشور را مورد واکاوی قرار مي‌دهد و از اين منظر، مي‌توان گفت از جامع‌ترين آثاري است كه به زواياي مختلفِ جنبش‌هاي دانشجويي ايران پرداخته و در اين مسير از تحليل و شرح كوچك‌ترين جزئيات و تحركات دانشجويي چشم‌پوشي نكرده است. از اين‌روست كه كاوه بيات، تاريخ‌نگار معروف معاصر كه بر دوره مشروطه و پهلوي تسلط كافي دارد، در مقامِ دبير اين مجموعه، اين كتاب را گام موثري در بازشناسي وجهي از فعاليت‌هاي دانشجويي مي‌خواند كه چندان به‌درستي شناخته نشده است.


تماما مخصوصِ معروفی

عباس معروفی، نویسنده و روزنامه‌نگار معاصر روز پنجشنبه دهم شهریور 1401 در غربت از دنیا رفت. معروفی که اواخر دهه شصت با رمان «سمفونی مردگان» شناخته شد، سال‌ها ناگزیر دور از وطنش و در آلمان زندگی کرد تا عاقبت به دلیل ابتلا به بیماری سرطان یا به قولِ خودش «غمباد»، در سن 65 سالگی در برلین درگذشت. عباس معروفی، متولد 27 اردیبهشت سال 1336 در تهران، از دهه شصت فعالیتِ جدی در زمینه ادبیات را زیر نظر هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو آغاز کرد. سال 1369 مجله‌ ادبی «گردون» را راه‌اندازی کرد که چند بار او را پای محاکمه کشاند و دست آخر هم به دلیل توقیف مجله‌اش و تنگ شدن فضای فرهنگی و قتل‌های زنجیره‌ای و مدتی بازجویی در تنگنا قرار گرفت و از ایران رفت. از میان آثاری که او در تبعید نوشت، «تماما مخصوص» او اهمیتی خاص دارد چراکه خود نویسنده و تجربیاتش در این رمان حضوری چشمگیرتر دارد و از این‌رو شاید بتوان آن را نوعی زندگینامه نویسنده دانست گرچه این کتاب درواقع، رمانی است که بر اساس تجربیات زیسته نویسنده نوشته شده و مایه داستانی آن بر این وجه غلبه دارد. 


نامه‌های پر تب‌وتاب بورخس

نامه‌ها شخصی‌ترین مکتوباتِ افراد است که مکنونات درونی و احساسات و افکار پنهان و پیدای آنان را نشان می‌دهد. از این‌رو شاید از خلالِ نامه‌های افراد بیشتر می‌توان به شخصیت، تجربیات زیسته‌شان و روزگاری که سپری کردند پی برد. نامه‌ها به‌طور معمول آخرین بخش از مجموعه آثار چاپ‌شده نویسندگان هستند که گویا بیشتر به درد حرفه‌ای‌ها و منتقدان ادبی می‌آیند اما نامه‌ها خاصیت دیگری نیز دارند و آن اهمیتی است که در زندگینامه‌نویسی افراد پیدا می‌کنند. روایتِ خود افراد از آنچه بر آنان گذشته، بی‌تردید معتبرین روایت از زندگی آن‌هاست. اما اینکه نامه‌ها رد میان دیگر نوشته‌های نویسندگان و هنرمندان کمتر به‌حساب می‌آیند، شاید به این دلیل هم باشد که «نامه» رفته‌رفته ارزش اجتماعی خود را از دست داده و بیشتر خصوصی و حاشیه‌ای به شمار می‌رود. گرچه این اواخر، نامه به‌عنوان یک نوع ادبی شناخته شده و در میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده، جایگاهی برای خود دست‌وپا کرده‌ است. بورخس که نامه‌های او یک دهه بعد از مرگش کشف شد، نامه را تا حدی پوچ و ماحصل ایده‌های ناپخته می‌داند و البته معتقد است گاه نامه متنِ پرمایه‌ای خواهد بود.  نامه‌های او به دو تن از دوستانش که این اواخر در کتابی با عنوان «نامه‌های پر تب‌وتاب» ترجمه و منتشر شد، از ایده‌هایی خبر می‌دهد که بعدها در داستان‌ها و جهانِ نویسنده ظاهر شدند. در سالروز تولد بورخس (24 اوت 1899- 14 ژوئن 1986) مروری می‌کنیم بر نامه‌های یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن بیستم که به مناسبت صد سالگی او منتشر شد.


عبرت از کودتا

از کودتای 28 مرداد 1332 تاکنون حدود هفت دهه می‌گذرد اما این رویداد تاریخی همچنان محلِ نقد و نظراتِ مختلفی است. عمده نقدهایی که به نقشِ عوامل داخلی در کودتا پرداخته‌اند با محوریت حزب توده و عملکرد این حزب در برخورد با نهضت ملی شدن صنعت نفت، دولت ملی، سیاست‌های مصدق و دست آخر، کودتای 28 مرداد شکل گرفته‌اند. در این میان، خلیل ملکی از چهره‌های مطرح سوسیالیست و طرفداران مصدق تندترین نقدها را به حزب توده و رفتار این حزب در مواجهه با کودتا دارد و همین انتقادات مبنای کتابِ «درس 28 مرداد» است که به‌عنوان یکی از منابع مربوط به این واقعه تاریخی قابل‌تأمل و بازخوانی است.