نویسندهای که از میان مردم برخاست
جلال آلاحمد بیتردید یکی از مسئلهزاترین روشنفکران و نویسندگان معاصر بوده است که موافقان و مخالفان بسیاری داشته و آرا و نظراتش به ویژه در «غربزدگی» با انتقادات زیادی مواجه شده است. او از مهمترین و تأثیرگذارترین روشنفکرانِ صد سال اخیر ایران خواندهاند که حضوری فعال در فضای فرهنگی و سیاسی دورانش داشت و بهواسطه نزدیکی و دوستی با خلیل ملکی و مصطفی شعاعیان بیش از دیگر نویسندگان زمانهاش بهعنوان نویسندهای سیاسی شناخته شد. امید طبیبزاده، پژوهشگر و منتقد ادبی، اخیرا در کتابی با عنوان «جلال آلاحمد و معاصرانش» به جنبههای مختلفی از این شخصیت فرهنگی-سیاسی پرداخته است. این کتاب در چهار مقاله، مناسباتِ آلاحمد با معاصرانش همچون نیما یوشیج، همایون صنعتیزاده، ابراهیم گلستان و ناصر وثوقی را بازخوانی کرده و جایگاهِ تعیینکننده جلال آلاحمد را در دورانش نشان میدهد.
چهرهای تازه از حیدرخان عمواوغلی
حیدرخان عمواوغلی یکی از چهرههای درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاههای چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچوخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیبها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیتهای حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوالهایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.
زندگی کوتاه تقی ارانی
تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیدهای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخصترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهمترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغلههای آن تفاوت چندانی با چالشهای زمان حال ندارند. این از یکسو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان میدهد و از سویی این واقعیت را بیان میکند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دورههای طولانی به وقوع میپیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش میخواند، یافتههایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.
بعد از حمید اشرف
بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریانهای سیاسی «سازمان چریکهای فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از اینرو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیلهای مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاههای سازمان چریکهای فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشتساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سالهای 1355 تا 1357 بررسی میکند که سازمان به مرحله تازهای از مبارزه عملی وارد میشود که آن را «تودهای شدن مبارزه» میخواند. بررسی مواضع و دیدگاههای سازمان چریکهای فدایی خلق ایران بهعنوان شاخصترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم میکند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بیواسطهای از مواضع یکی از مهمترین جریانهای سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیهها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریکهای فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.
جوانان همچون طبقه
آیا همانگونه که قائل به سیاستِ جنسیتی، سیاست طبقاتی، سیاست طبقه کارگر یا سیاست تهیدستان هستیم میتوانیم از مقوله «سیاست جوانان» نیز سخن گفت؟ این پرسشی است که آصف بیات در مقاله «سیاست جوانی یا شیوه سیاستورزی جوانان» مطرح میکند و سپس به صورتبندیِ شکلهای بروزِ این سیاستورزی میپردازد. او سعی میکند با تحلیلِ جوانان بهعنوانِ مقولهای با سیاستهای مشخص به خود، لوازم مورد نیاز برای درک این گروه جامعه را تدارک ببیند. در این مسیر، شناختِ مطالبات جوانان از ضروریاتی است که به سیاست جوانان شکل میدهد. اگرچه بهگفته آصف بیات، برخی در نگاه به جوانان بهعنوان یک مقوله هدفمند تردید دارند یا آن را تنها یک ابداع تصور میکنند، سیاستورزی جوانان خاصه در این دوران مقولهای اساسی است که با تحلیل آن میتوان به سازوکار برخی از جنبشهای اجتماعی نیز پی برد.
16 آذر هر سال
سازمان دانشجويان دانشگاه تهران بهعنوانِ تجربهاي آغازين در زمينه فعاليتهاي دانشجويي ايران، موضوع كتابي با همين عنوان است كه پيشينه مبارزات دانشجويي در ايران بين سالهاي 1320 تا 1332 را بررسي كرده است. ابوالحسن ضياء ظريفي مولفِ «سازمان دانشجويان دانشگاه تهران»، در اين كتاب نشان ميدهد كه اين سازمان بهعنوان تجربهاي ابتدايي در عرصه فعاليتهاي دانشجويي در سالهاي مياني دهه بيست، دستكم به لحاظ انسجام صنفي و تأثير سياسي ديري نميپايد كه به نهادي نيرومند و موثر در عرصه سياست بدل ميشود كه از حيثِ صنفي و سياسي در تاريخ معاصر ما بديلي نداشته است. اين كتاب در چهار بخش عمده بهطور مفصل پيشينه تاريخي مبارزات دانشجويي، اعتراضات دانشجويي و سازماندهي مبارزات و شكلگيري سازمان دانشجويان دانشگاه تهران و جنبشهاي موثر دانشجويي در داخل و خارج از كشور را مورد واکاوی قرار ميدهد و از اين منظر، ميتوان گفت از جامعترين آثاري است كه به زواياي مختلفِ جنبشهاي دانشجويي ايران پرداخته و در اين مسير از تحليل و شرح كوچكترين جزئيات و تحركات دانشجويي چشمپوشي نكرده است. از اينروست كه كاوه بيات، تاريخنگار معروف معاصر كه بر دوره مشروطه و پهلوي تسلط كافي دارد، در مقامِ دبير اين مجموعه، اين كتاب را گام موثري در بازشناسي وجهي از فعاليتهاي دانشجويي ميخواند كه چندان بهدرستي شناخته نشده است.
تماما مخصوصِ معروفی
عباس معروفی، نویسنده و روزنامهنگار معاصر روز پنجشنبه دهم شهریور 1401 در غربت از دنیا رفت. معروفی که اواخر دهه شصت با رمان «سمفونی مردگان» شناخته شد، سالها ناگزیر دور از وطنش و در آلمان زندگی کرد تا عاقبت به دلیل ابتلا به بیماری سرطان یا به قولِ خودش «غمباد»، در سن 65 سالگی در برلین درگذشت. عباس معروفی، متولد 27 اردیبهشت سال 1336 در تهران، از دهه شصت فعالیتِ جدی در زمینه ادبیات را زیر نظر هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو آغاز کرد. سال 1369 مجله ادبی «گردون» را راهاندازی کرد که چند بار او را پای محاکمه کشاند و دست آخر هم به دلیل توقیف مجلهاش و تنگ شدن فضای فرهنگی و قتلهای زنجیرهای و مدتی بازجویی در تنگنا قرار گرفت و از ایران رفت. از میان آثاری که او در تبعید نوشت، «تماما مخصوص» او اهمیتی خاص دارد چراکه خود نویسنده و تجربیاتش در این رمان حضوری چشمگیرتر دارد و از اینرو شاید بتوان آن را نوعی زندگینامه نویسنده دانست گرچه این کتاب درواقع، رمانی است که بر اساس تجربیات زیسته نویسنده نوشته شده و مایه داستانی آن بر این وجه غلبه دارد.