تاریخ فرودستان

در سالمرگ راوی «طهران قدیم»

نیما آصف
1399/09/06

«طهران قدیم» جعفر شهری نه تاریخ فرادستان و حاکمان بلکه تاریخ فرودستان و مردمِ عادیِ کم‌تر دیده‌شده‌ای است که در تاریخ رسمی جایی ندارند. شهری به تاریخ اجتماعی علاقه داشت و دوست داشت بداند که مردمان گذشته چه وضع و حالی داشتند، چه می‌خوردند و چه می‌پوشیدند و چگونه می‌زیستند و کسب‌وکار و دادوستد و معامله و معاشرت و مسکن و مأوا و رفتار و گفتار و عیش و عزا و عادات و آداب و سنن و اعتقادات‌شان چگونه بوده است.

 

»این بنده را نیز قرائت تاریخ از نظر عبرت‌آموزی همواره مورد علاقه بوده لیکن نه از آن جهت که چه کسی خورد و چه کسی برد و قتل و غارت و خونریزی و ستیز که عمر آدمی را ارزش زیاده از آن است که آن را صرف چنین مسائل نماید بلکه از زاویه انسانی و کیفی آنکه مردم قرون و اعصار را شناخته، سر از وضع و زندگی و چگونگی آنان بیرون آورم که متأسفانه هم هرچه در این امور زیادتر کاویده کمتر یافته‌ام.»

(جعفر شهری، طهران قدیم(
 

علاقه شهری به تاریخ اجتماعی سبب شد که او کتاب «طهران قدیم» را در پنج جلد بنویسد. کتاب اولین بار در سال 1357 منتشر شد. شهری در این کتاب فقط به مردم و آنچه به توده و اجتماع و اکثریت ارتباط داشته توجه کرده و به ترسیم اوضاع‌واحوال و کم‌وکیف تهرانِ پنجاه سال پیش از آن دوران پرداخته است. او می‌گوید کتابش مجموعه‌ای مستخرج از دیده‌ها و شنیده‌ها و محفوظات و ملموسات خودش از تهران طفولیت، تهران قبل از ظهور پهلوی است:

»مطالب کتاب موجود ترسیم صحنه‌ها و نمایش احوال و افعال مردم گذشته تهران می‌باشد از خصوصیات و خلقیات و گذران و آداب و عادات و فرهنگ و رسوم و عواطف و روابط و معتقدات و معاش و معاد و آنچه فرد و جماعتی با آن پا به عرصه وجود نهاده به خاک می‌روند، در خاصیت که هرچه اگر خوب و قابل پسند بوده سرمشق و اگر زشت و ناستوده، طرد بشوند و کل تواریخ که به همین خاطر نوشته شده‌اند؛ با این جلب نظر که اگر در این تاریخ مطالب معجب دور از باور به نظر برسد نباید حمل به دروغ و ناممکن گردیده، بلکه باید به عدم ثبات سیاسی مملکت و تغییر و تبدیل‌ها و دگرگونی‌های پی‌درپی حکومت‌ها و همراهشان به‌هم‌ریختگی‌های همه‌جانبه مثل از میان بردن شئون و رسوم و اثر و آثار گذشته و تحمیل فرهنگ و سلیقه، عقیده‌های تازه و در نتیجه بیگانگی نسل کنون با نسل و زمان پیش از خود نگاه بشود.» (شهری، 1371).

«طهران قدیم» مجموعه مفصلی از خصوصیات جغرافیایی، فهرست اماکن، بازار و مشاغل قدیمی، آداب‌ورسوم، انواع سرگرمی، بازی و تفریحات رایج و معرفی انواع غذاها و شیوه آشپزی و همچنین خصوصیات دارویی و پزشکی میوه‌ها و گیاهان خوراکی مورداستفاده مردم تهران در دوره زمانی قاجار و اوایل پهلوی است. شهری به‌واسطه حافظه قدرتمندش تصویری خرده‌نگارانه از تهران یک سده پیش به دست داده است و به این ترتیب می‌توان گفت کتاب او یکی از مهم‌ترین و کامل‌ترین منابع تاریخ اجتماعی تهران به شمار می‌رود.

»شهری به دلیل آشنایی گسترده‌اش با زندگی عامه مردم، وسعت واژگان و تبحر در توصیف مکان‌ها، از جهت نمایش خشونت و تیرگی حاکم بر روابط و افکار انسان‌ها در نظم سنتی و فئودالی موفق است و از‌جمله نویسندگانی است که زندگی در تهران قدیم را در آثارش روایت کرده است.» (میرعابدینی، 1380). شهری از زمان‌هایی می‌گوید که در آن هنوز مردم تقویم تاریخ خود را گرد رخدادهایی بزرگ که اغلب هم از بد حادثه شوم و نکبت‌بار بود سامان می‌دادند و شاخص‌های تاریخشان وقایعی چون «سال قحطی دمپختکی» و «سال مشمشه» بود. محله‌های شهر را هم بناهای شاخص و خانه‌های سرشناس مشخص می‌کرد. شناسنامه‌ای در کار نبود و هرکس نام و کنیه‌ای داشت که تبار یا حرفه یا ویژگی جسمانی‌اش را می‌شناساند.

عباس میلانی در «تجدد و تجددستیزی در ایران»، جعفر شهری را از‌جمله نویسندگان پرقدرتی می‌داند که چون در قالب نویسندگان به‌اصطلاح «نجات‌بخش» نمی‌گنجد که رشادت‌های سیاسی به خرج داده باشد، از رده خارج شده و آثارش ناشناخته مانده است. او دو کتاب «شکر تلخ» و «تهران قدیم» را مصداق این سرنوشت زیان‌بار دانسته است. او هر دو کتاب را نوعی «دانشنامه فرهنگ و زبان عامیانه مردم تهران» در آغاز سده بیستم دانسته است. از این حیث، او ارج این دو کتاب را در حد «امثال و حکم» دهخدا دانسته است:

»آنچه رستم‌التواریخ برای دوره مهمی از تاریخ و عقایدالنساء، در سطحی محدودتر، برای زمانی دیگر انجام داده، شهری برای تهرانِ آغاز قرن بیستم به انجام رسانده است. صفحات دو کتاب پر از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها و عقاید و خرافات و رسوم مردم تهران است، از آیین عروسی گرفته تا مناسک پهلوانی؛ از نحوه ورود به گرمخانه تا جزئیات طلسم شمامه و رمامه؛ از قسمت حمام و یک‌دست چلوکباب و آداب اجاره‌نشینی تا رواج امردبازی؛ از آیین عرق‌خوری تا چگونگی سفر؛ از اصطلاحات بنایی و رمالی و درویشی و کفاشی تا فحش‌های زنانه و مردانه؛ از ریزه‌کاری‌ها زفت‌اندازی کچل‌ها تا عرصه‌های آشکار و پنهان روابط جنسی. و بی‌اغراق صدها جنبه جالب فرهنگی عامیانه را می‌توان در این کتاب سراغ کرد.» (میلانی، 1387).

میلانی می‌گوید «طهران قدیم» و «شکر تلخ»، مشهورترین رمانِ جعفر شهری، از جنبه دیگری هم حائز اهمیت‌اند و آن اینکه شهری در آن‌ها راوی تجربه تجدد و نقاد ارزش‌ها و ساخت‌های سنتی تهران در آغاز قرن بیستم است. دو کتاب او با هم رابطه‌ای تنگاتنگ دارند. یکی نما و ساختار تهران قدیم را نشان‌ می‌دهد و دیگری روایت زندگی مردمانی است که در گوشه‌کنار این شهر می‌زیستند.

«طهران قدیم» نوعی تک‌نگاری تاریخی است که در آن نشانی از شکل تحقیقاتی جدید نمی‌بینیم و این یکی می‌تواند یکی از نقدهای وارد شده به کار شهری باشد. «این کتاب گشت‌و‌گذاری است در یک دکان سمساری پر از عتیقه‌های دیدنی و پراهمیت که بی‌هیچ نظم و ترتیبی در کنار هم قرار گرفته‌اند. می‌توان در هر صفحه‌ای از کتاب جداگانه درنگ کرد و لذت برد و در عین‌حال دریغ خورد که اگر نظمی بیشتر در کار بود، بهره بیشتری می‌توانستیم گرفت» (میلانی، 1387). ریشه این دوپارگی را هم باید در ساخت دیرپا و پرقدرت سنت سراغ کرد و هم در ویژگی تجربه تجدد در ایران. کتاب شهری روایت جامعه‌ای است که انگار به دام تجدد افتاده است و از آن گریزی نمی‌بیند، اما از شناخت چندوچون آن نیز ناتوان است. به عبارتی، شهری تب‌وتاب جامعه‌ای را وصف می‌کند که به زور به راه تجدد گام گذاشته، برخی از نماهای آن را برگرفته، اما نه از این نماها شناختی کافی دارد و نه اسباب کافی برای رویارویی با آن.

 

منابع:

- طهران قدیم، جعفر شهری، (1371)، تهران، نشر معین، چاپ سوم، 1371.

- تجدد و تجددستیزی در ایران: مجموعه مقالات، عباس میلانی، (1387)، تهران، نشر اختران، چاپ هفتم، 1387.

- صد سال داستان‌نویسی ایران (جلد اول و دوم)، حسن میرعابدینی، (1380)، تهران، نشر چشمه، چاپ دوم.

 


طهران قدیم جعفر شهری عباس میلانی تاریخ خرد تاریخ شفاهی شکر تلخ

دیگر مطالب نقد کتاب

زندگی یک شورشی

میخائیل الکساندروویچ باکونین از چهره‌های انقلابی قرن نوزدهم بود که در 30 می 1814 در خانواده‌ای اشرافی در روسیه متولد شد. باکونین با رها کردن ارتش به جنبش رادیکال انقلابی پیوست و در کشورهای مختلفی به مبارزه پرداخت. او از مهم‌ترین چهره‌های آنارشیسم جمع‌گرا بود و با هر نوعی از قانون و حکومت مخالف بود. باکونین در سال‌های زندگی‌اش از فرانسه اخراج شد، در آلمان هم بازداشت شد و به مرگ محکوم شد. در اتریش هم همین اتفاق برایش تکرار شد و در نهایت به روسیه بازگردانده شد و در آنجا به زندان و تبعید محکوم شد اگرچه در نهایت دست به فرار زد. باکونین زندگی شگفت‌آوری داشت و نظریه سوسیالیسم آزای‌خوانه‌‌ای که در دوره پایانی عمرش مطرح کرد هنوز اهمیت دارد.  


پس از کودتا

برنامه کتاب فرانکلین، یک برنامه سازمان آمریکایی خصوصی و غیرانتفاعی بود که در سال 1331 در بحبوحه جنگ سرد تأسیس شد. نهادهای دولتی و برخی از شرکت‌های خصوصی ایالات متحده در شکل‌گیری این برنامه و حمایت مالی از آن نقش داشتند. با توجه به شرایط دورانی که موسسه فرانکلین در ایران پا گرفت و نیز نقش عمده آمریکا در شکل‌گیری این نشر، تاکنون بحث و نظرات متفاوتی درباره این موسسه و عملکرد آن شکل گرفته است که عمدتا به نقش حمایتی و تفکر حاکم بر این موسسه انتقاداتی دارد و البته بخش عمده‌ای از صاحب‌نظران نیز این موسسه را آغازگر نشر مدرن ایران می‌دانند که در عین حال بنا داشت با تسلط تفکر لیبرال، بدیلی برای تفکر مسلط چپ در ایران ایجاد کند. کتابِ «برنامه کتاب فرانکلین در ایران: آموزش و جنگ سرد فرهنگی در خاورمیانه» نوشته مهدی گنجوی تحقیقی مفصل بر مبنای اسناد و مدارک موجود درباره این موسسه است که اخیرا با ترجمه زهرا طاهری در نشر شیرازه منتشر شده است. این کتاب می‌کوشد ضمن بررسی اسناد و تحلیل تاریخیِ تأثیرات بین‌المللیِ برنامه کتاب فرانکلین (1331-1356) در زمینه صنعت چاپ و انتشار کتاب و سیاستگذاری‌های آموزشی در خاورمیانه، مناسبات بین امپریالیسم، دولت و نظام تولید دانش را نیز مورد بررسی قرار دهد.


نویسنده‌ای که از میان مردم برخاست

جلال آل‌احمد بی‌تردید یکی از مسئله‌زاترین روشنفکران و نویسندگان معاصر بوده است که موافقان و مخالفان بسیاری داشته و آرا و نظراتش به ویژه در «غرب‌زدگی» با انتقادات زیادی مواجه شده است. او از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین روشنفکرانِ صد سال اخیر ایران خوانده‌اند که حضوری فعال در فضای فرهنگی و سیاسی دورانش داشت و به‌واسطه نزدیکی و دوستی با خلیل ملکی و مصطفی شعاعیان بیش از دیگر نویسندگان زمانه‌اش به‌عنوان نویسنده‌ای سیاسی شناخته شد. امید طبیب‌زاده، پژوهشگر و منتقد ادبی، اخیرا در کتابی با عنوان «جلال آل‌احمد و معاصرانش» به جنبه‌های مختلفی از این شخصیت فرهنگی-سیاسی پرداخته است. این کتاب در چهار مقاله، مناسباتِ آل‌احمد با معاصرانش هم‌چون نیما یوشیج، همایون صنعتی‌زاده، ابراهیم گلستان و ناصر وثوقی را بازخوانی کرده و جایگاهِ تعیین‌کننده جلال آل‌احمد را در دورانش نشان می‌دهد.


انشعابیون حزب توده سخن می‌گویند

انور خامه‌ای یکی از جوان‌ترین اعضای گروه معروف به پنجاه‌وسه نفر و یکی از سران انشعاب 1326 از حزب توده بود و از شاگردان تقی ارانی به شمار می‌رفت. همایون کاتوزیان در کتابِ تازه منتشرشده خود، «تاریخ چیست؟» در مقاله‌ای به زندگیِ سیاسی انور خامه‌ای پرداخته است. «تاریخ چیست؟» مجموعه مقالات، مصاحبه‌ها و یادداشت‌های کاتوزیان در چند سال اخیر است که در این کتاب برحسب موضوع آنها گردآوری شده است. مباحث نظری، تاریخ معاصر، ادبیات و خاطرات شخصی از بخش‌های مختلف کتاب است و بیراه نیست که تاریخ معاصر بخشِ خواندنی و مفصل کتاب باشد، چراکه همایون کاتوزیان در این سا‌ل‌ها بیش از هر چیز به اعتبار تاریخ‌نگاری‌هایش شناخته شده است. او در مقاله «انور خامه‌ای» یکی از مطالبِ بخش تاریخ معاصر کتاب، این فعال سیاسی را از ارادتمندان ارانی می‌خواند که در زندان مارکسیست شد.


چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.