«طهران قدیم» جعفر شهری نه تاریخ فرادستان و حاکمان بلکه تاریخ فرودستان و مردمِ عادیِ کمتر دیده‌شده‌ای است که در تاریخ رسمی جایی ندارند. شهری به تاریخ اجتماعی علاقه داشت و دوست داشت بداند که مردمان گذشته چه وضع و حالی داشتند، چه می‌خوردند و چه می‌پوشیدند و چگونه می‌زیستند و کسب‌وکار و دادوستد و معامله و معاشرت و مسکن و مأوا و رفتار و گفتار و عیش و عزا و عادات و آداب و سنن و اعتقادات‌شان چگونه بوده است.
»این بنده را نیز قرائت تاریخ از نظر عبرت‌آموزی همواره مورد علاقه بوده لیکن نه از آن جهت که چه کسی خورد و چه کسی برد و قتل و غارت و خونریزی و ستیز که عمر آدمی را ارزش زیاده از آن است که آن را صرف چنین مسائل نماید بلکه از زاویه انسانی و کیفی آنکه مردم قرون و اعصار را شناخته، سر از وضع و زندگی و چگونگی آنان بیرون آورم که متأسفانه هم هرچه در این امور زیادتر کاویده کمتر یافته‌ام.»
(جعفر شهری، طهران قدیم(
علاقه شهری به تاریخ اجتماعی سبب شد که او کتاب «طهران قدیم» را در پنج جلد بنویسد. کتاب اولین بار در سال 1357 منتشر شد. شهری در این کتاب فقط به مردم و آنچه به توده و اجتماع و اکثریت ارتباط داشته توجه کرده و به ترسیم اوضاع‌واحوال و کم‌وکیف تهرانِ پنجاه سال پیش از آن دوران پرداخته است. او می‌گوید کتابش مجموعه‌ای مستخرج از دیده‌ها و شنیده‌ها و محفوظات و ملموسات خودش از تهران طفولیت، تهران قبل از ظهور پهلوی است:
»مطالب کتاب موجود ترسیم صحنه‌ها و نمایش احوال و افعال مردم گذشته تهران می‌باشد از خصوصیات و خلقیات و گذران و آداب و عادات و فرهنگ و رسوم و عواطف و روابط و معتقدات و معاش و معاد و آنچه فرد و جماعتی با آن پا به عرصه وجود نهاده به خاک می‌روند، در خاصیت که هرچه اگر خوب و قابل پسند بوده سرمشق و اگر زشت و ناستوده، طرد بشوند و کل تواریخ که به همین خاطر نوشته شده‌اند؛ با این جلب نظر که اگر در این تاریخ مطالب معجب دور از باور به نظر برسد نباید حمل به دروغ و ناممکن گردیده، بلکه باید به عدم ثبات سیاسی مملکت و تغییر و تبدیل‌ها و دگرگونی‌های پی‌درپی حکومت‌ها و همراهشان به‌هم‌ریختگی‌های همه‌جانبه مثل از میان بردن شئون و رسوم و اثر و آثار گذشته و تحمیل فرهنگ و سلیقه، عقیده‌های تازه و در نتیجه بیگانگی نسل کنون با نسل و زمان پیش از خود نگاه بشود.» (شهری، 1371).
«طهران قدیم» مجموعه مفصلی از خصوصیات جغرافیایی، فهرست اماکن، بازار و مشاغل قدیمی، آداب‌ورسوم، انواع سرگرمی، بازی و تفریحات رایج و معرفی انواع غذاها و شیوه آشپزی و همچنین خصوصیات دارویی و پزشکی میوه‌ها و گیاهان خوراکی مورداستفاده مردم تهران در دوره زمانی قاجار و اوایل پهلوی است. شهری به‌واسطه حافظه قدرتمندش تصویری خرده‌نگارانه از تهران یک سده پیش به دست داده است و به این ترتیب می‌توان گفت کتاب او یکی از مهم‌ترین و کامل‌ترین منابع تاریخ اجتماعی تهران به شمار می‌رود. 
»شهری به دلیل آشنایی گسترده‌اش با زندگی عامه مردم، وسعت واژگان و تبحر در توصیف مکان‌ها، از جهت نمایش خشونت و تیرگی حاکم بر روابط و افکار انسان‌ها در نظم سنتی و فئودالی موفق است و از‌جمله نویسندگانی است که زندگی در تهران قدیم را در آثارش روایت کرده است.» (میرعابدینی، 1380). شهری از زمان‌هایی می‌گوید که در آن هنوز مردم تقویم تاریخ خود را گرد رخدادهایی بزرگ که اغلب هم از بد حادثه شوم و نکبت‌بار بود سامان می‌دادند و شاخص‌های تاریخشان وقایعی چون «سال قحطی دمپختکی» و «سال مشمشه» بود. محله‌های شهر را هم بناهای شاخص و خانه‌های سرشناس مشخص می‌کرد. شناسنامه‌ای در کار نبود و هرکس نام و کنیه‌ای داشت که تبار یا حرفه یا ویژگی جسمانی‌اش را می‌شناساند.
عباس میلانی در «تجدد و تجددستیزی در ایران»، جعفر شهری را از‌جمله نویسندگان پرقدرتی می‌داند که چون در قالب نویسندگان به‌اصطلاح «نجات‌بخش» نمی‌گنجد که رشادت‌های سیاسی به خرج داده باشد، از رده خارج شده و آثارش ناشناخته مانده است. او دو کتاب «شکر تلخ» و «تهران قدیم» را مصداق این سرنوشت زیان‌بار دانسته است. او هر دو کتاب را نوعی «دانشنامه فرهنگ و زبان عامیانه مردم تهران» در آغاز سده بیستم دانسته است. از این حیث، او ارج این دو کتاب را در حد «امثال و حکم» دهخدا دانسته است:
»آنچه رستم‌التواریخ برای دوره مهمی از تاریخ و عقایدالنساء، در سطحی محدودتر، برای زمانی دیگر انجام داده، شهری برای تهرانِ آغاز قرن بیستم به انجام رسانده است. صفحات دو کتاب پر از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها و عقاید و خرافات و رسوم مردم تهران است، از آیین عروسی گرفته تا مناسک پهلوانی؛ از نحوه ورود به گرمخانه تا جزئیات طلسم شمامه و رمامه؛ از قسمت حمام و یک‌دست چلوکباب و آداب اجاره‌نشینی تا رواج امردبازی؛ از آیین عرق‌خوری تا چگونگی سفر؛ از اصطلاحات بنایی و رمالی و درویشی و کفاشی تا فحش‌های زنانه و مردانه؛ از ریزه‌کاری‌ها زفت‌اندازی کچل‌ها تا عرصه‌های آشکار و پنهان روابط جنسی. و بی‌اغراق صدها جنبه جالب فرهنگی عامیانه را می‌توان در این کتاب سراغ کرد.» (میلانی، 1387).
میلانی می‌گوید «طهران قدیم» و «شکر تلخ»، مشهورترین رمانِ جعفر شهری، از جنبه دیگری هم حائز اهمیت‌اند و آن اینکه شهری در آن‌ها راوی تجربه تجدد و نقاد ارزش‌ها و ساخت‌های سنتی تهران در آغاز قرن بیستم است. دو کتاب او با هم رابطه‌ای تنگاتنگ دارند. یکی نما و ساختار تهران قدیم را نشان می‌دهد و دیگری روایت زندگی مردمانی است که در گوشه‌کنار این شهر می‌زیستند.
«طهران قدیم» نوعی تک‌نگاری تاریخی است که در آن نشانی از شکل تحقیقاتی جدید نمی‌بینیم و این یکی می‌تواند یکی از نقدهای وارد شده به کار شهری باشد. «این کتاب گشت‌و‌گذاری است در یک دکان سمساری پر از عتیقه‌های دیدنی و پراهمیت که بی‌هیچ نظم و ترتیبی در کنار هم قرار گرفته‌اند. می‌توان در هر صفحه‌ای از کتاب جداگانه درنگ کرد و لذت برد و در عین‌حال دریغ خورد که اگر نظمی بیشتر در کار بود، بهره بیشتری می‌توانستیم گرفت» (میلانی، 1387). ریشه این دوپارگی را هم باید در ساخت دیرپا و پرقدرت سنت سراغ کرد و هم در ویژگی تجربه تجدد در ایران. کتاب شهری روایت جامعه‌ای است که انگار به دام تجدد افتاده است و از آن گریزی نمی‌بیند، اما از شناخت چندوچون آن نیز ناتوان است. به عبارتی، شهری تب‌وتاب جامعه‌ای را وصف می‌کند که به زور به راه تجدد گام گذاشته، برخی از نماهای آن را برگرفته، اما نه از این نماها شناختی کافی دارد و نه اسباب کافی برای رویارویی با آن.
منابع:
- طهران قدیم، جعفر شهری، (1371)، تهران، نشر معین، چاپ سوم، 1371.
- تجدد و تجددستیزی در ایران: مجموعه مقالات، عباس میلانی، (1387)، تهران، نشر اختران، چاپ هفتم، 1387.
- صد سال داستان‌نویسی ایران (جلد اول و دوم)، حسن میرعابدینی، (1380)، تهران، نشر چشمه، چاپ دوم.