پرداختن به کارنامه سیاسی دکتر مصدق، همچنان ضروری و قابل ارجاع است. به‌خصوص از آن جهت که اسفندماه با نام او عجین شده، سالگرد درگذشت او در حصر خانگی چهاردهم اسفند است و سالروز کار دوران‌سازش یعنی ملی کردن صنعت نفت در آخرین روز اسفند قرار دارد. امسال هفتادمین سالگرد ملی شدن صنعت نفت و آغاز نهضت ملی به رهبری مصدق است. و این خود دلیل دیگری برای بازخوانی نقش مصدق در تاریخ معاصر ماست. قفسه کتاب‌های تاریخ معاصری که به دکتر مصدق و نهضت ملی نفت پرداخته‌اند، کم‌تعداد نیست. تاکنون ده‌ها کتاب درباره زندگی او و همچنین حوادث سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ یعنی دوران نهضت ملی نفت و نخست‌وزیری مصدق و به‌خصوص ماجرای سرنگونی او در یک کودتا منتشر شده است.
آن‌چنان که بابک احمدی گفته: «نام دکتر محمد مصدق پیش از اینکه یادآور شخصیتی تاریخی باشد نام انسان زنده‌ای را به ذهن می‌آورد. کار او برخلاف کار شخصیت‌های تاریخی دورانش چون دوگل، نهرو یا چرچیل، فقط به یادمان رخدادهای بزرگی که در گذشته روی داده‌اند تبدیل نشده و خبر از دستاوردهای دیروز نمی‌دهد، بل به مسائل ژرفی که در جامعه ما همچنان فعلیت دارند و به شکلی حاد مطرح‌اند بازمی‌گردد. دلیل این امر فقط بزرگی شخصیت و کارهای او نیست بل در این واقعیت نهفته که تکالیف دموکراتیکی که در جریان انقلاب مشروطه ایران مطرح شده بودند (و مصدق یکی از برجسته‌ترین سخنگویان میراث آن انقلاب و آن خواست‌ها بود) تا امروز همچنان حل‌ناشده باقی مانده‌اند.»[1]
اگر بخواهیم با مطالعه یک جلد کتاب، درباره کارنامه سیاسی مصدق اطلاعات ضروری را کسب کنیم و حوادث دوران ملی شدن نفت، کودتای ۲۸ مرداد و سرنوشت مصدق و یارانش در سال‌های بعد را نیز مرور کنیم، پیشنهاد ما، «مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران» نوشته همایون کاتوزیان است. دکتر کاتوزیان، تاریخ‌نگار نظریه‌پرداز، دقیق و شناخته‌شده ایرانی این اثر را در دورانی که استاد دانشگاه آکسفورد بود، نوشته است. اگرچه از انتشار این کتاب نزدیک به سه دهه می‌گذرد اما به دلایلی که خواهیم گفت، اثر کاتوزیان همچنان مناسب‌ترین کتاب برای شناخت اولیه از دکتر مصدق و کارنامه اوست. این کتاب که پیش‌تر در سال ۱۳۷۱ توسط احمد تدین با نام «مصدق و نبرد قدرت در ایران» ترجمه شده بود، اخیراً در سال ۱۳۹۷ با ترجمه دقیق و خوش‌خوان خانم فرزانه طاهری توسط نشر مرکز دوباره راهی بازار کتاب شد.
نام مصدق برای همه ایرانیان یادآور ملی شدن نفت و کودتای ۲۸ مرداد است. اما سابقه سیاسی او به چند دهه پیش از نهضت ملی نفت و سال‌های انقلاب مشروطه بازمی‌گردد. اهمیت اثر کاتوزیان در این است که در فصل‌های ابتدایی کتاب، با دقت و جزئیات برای ما توضیح می‌دهد که مصدق از چه خانواده‌ای برخاست؟ در دوران جوانی چه تحصیلاتی را پی گرفت؟ چه شغل‌هایی را تجربه کرد و چگونه وارد دنیای سیاست در ایران شد. مصدق، در خانواده‌ای ثروتمند که پشت در پشت در ایران عهد قاجار سابقه شغل‌های دیوانی و مستوفی‌گری داشتند متولد شد. او از سمت مادرش، با شاهان قاجار نسبت فامیلی داشت. لقب مصدق‌السلطنه را ناصرالدین‌شاه به او داده بود و همچون اجدادش، او نیز در عهد ناصری و مظفری در سِمت‌های ارشد اداری در استان‌های خراسان و فارس مشغول به کار بود. مصدق را صاحب اولین دکترای حقوق در ایران می‌نامند که آن را از سوئیس اخذ کرد. به‌این‌ترتیب در دو فصل نخست کتاب، «از میرزا محمد تا دکتر مصدق‌السلطنه» و «دانشگاهی، دیوانی و دولتمرد»، کاتوزیان ما را با مراحل شکل‌گیری کاراکتر سیاسی مصدق آشنا می‌کند. در فصل بعد، «مخالفت و انزوا» که به دوران برآمدن رضاشاه اختصاص دارد، کتاب، روایت حضور مصدق در مجلس و شیوه سیاست‌ورزی او را بازگو می‌کند. دکتر مصدق از همان دوره نسبت به سیاستمدارانی که با کشورهای غربی به‌خصوص انگلستان مذاکره کرده و معاهده امضا کرده بودند، بدبین بود. او دولتمردانی چون وثوق‌الدوله و فروغی را به همین دلیل به خیانت متهم می‌کرد. مصدق از معدود نمایندگانی بود که با انقراض قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی مخالف بود بااین‌حال در سال‌های نخستین قدرت گرفتن رضاخان، مصدق به دلیل سابقه درخشان در مستقل بودن و پاکدستی جزو رجالی بود که رضاخان و اعضای دولتش از او مشورت می‌گرفتند.
مهم‌ترین بخش کتاب مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، شرح بازیگری سیاسی دکتر مصدق در سال‌های پرحادثه‌ی ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ است. نقطه قوت کتاب آنجاست که کاتوزیان علاوه بر شرح کارنامه مصدق در این دوره، گریزی هم به مسئله نفت و فرایند تشکیل جبهه ملی ایران می‌زند. در فصل‌های ششم و هفتم، کاتوزیان برای ما سابقه مسئله نفت، مواضع کمپانی نفت ایران و انگلیس و دلایل کنشگران سیاسی برای رفتن به‌سوی ملی کردن نفت را به استناد آمار و ارقام اقتصادی به‌خوبی توضیح داده است. اتحاد نیروهای سیاسی تا حدی ناهمگون برای تشکیل جبهه ملی ایران و وحدت مصدق با رهبری مذهبی، آیت‌الله کاشانی با هدف مبارزه با استعمار انگلیس در ایران نیز به‌خوبی روایت شده است. اتحادی که سرانجام و بعد از ترور رزم‌آرا به ملی شدن نفت و نهایتاً به نخست‌وزیری رسیدن دکتر مصدق برای اجرای قانون ملی کردن نفت انجامید.
دکتر مصدق به مدت ۲۷ ماه نخست‌وزیر ایران بود. او با شعار اجرایی کردن موضوع ملی کردن صنعت نفت و همچنین تلاش برای برگزاری انتخابات آزاد وارد صحنه شده بود. ایران تحت صدارت دکتر مصدق شاهد طیف وسیعی از حوادث ریز و درشت در سیاست داخلی و خارجی بود که بررسی هرکدام از آن‌ها برای ارزش داوری درباره کارنامه مصدق و شناخت نقاط قوت و ضعفش ضروری است. کاتوزیان در فصل نهم و دهم کتابش، به‌طور خلاصه اما مفید، حوادث دوران نخست‌وزیری مصدق را بررسی کرده است. نکته مهم اینکه کاتوزیان علاوه بر شرح عملکرد مصدق در قضیه نفت و در شیوه مذاکره و رویارویی با مخالفان داخلی و خارجی‌اش، به اصلاحاتی که مصدق در سایر حوزه‌های سیاسی و اداری در مدت کوتاه صدارتش دست زد نیز توجه داشته است.
به‌رغم نگاه همدلانه‌ای که دکتر کاتوزیان با مصدق دارد، از نقد او نیز غافل نیست. در فصل‌های یازدهم و دوازدهم کتاب، «مسئله نفت و اقتصاد بدون نفت» و «مذهب و شکاف در نهضت»، آقای کاتوزیان ابتدا شرح دقیقی از مسائل مطرح شده در مذاکرات طولانی مصدق با انگلیس و آمریکا سر موضوع نفت ارائه می‌دهد و پیشنهادات مختلف و متنوع ایران و غرب به یکدیگر را از لحاظ سود و زیانش برای ایران بررسی می‌کند. او سرانجام نتیجه می‌گیرد که دکتر مصدق در نپذیرفتن دو پیشنهاد آخر غرب به ایران یکی مشهور به پیشنهاد بانک جهانی و دیگری مشهور به پیشنهاد ترومن-چرچیل، اشتباه کرده است. زیرا با رد این دو پیشنهاد اولاً باعث شده که دشمنان خارجی‌اش متقاعد شوند که با مصدق نمی‌توان مذاکره کرد و باید به‌سوی سرنگونی او رفت و ثانیاً، شکست مذاکرات با ادامه تحریم نفتی و بحران مالی و اقتصادی برای دولت همراه بود و مصدق را در تنگنا قرار می‌داد.
به روایت کاتوزیان، تراژدی دولت مصدق آن بود که با رد پیشنهاد بانک جهانی، همان کاری را کرد که طرف مقابل یعنی انگلستان می‌بایست انجام می‌داد. چون این دولت نمی‌خواست با مصدق به سازشی برسد و نیز حاضر نبود صنعت نفت ایران حالت عادی پیدا کند و بحران مالی مرتفع گردد و آن دولت - چه با وساطت بانک جهانی یا هر سازمان دیگر حاضر نبود از درخواست خود برای کسب یک امتیاز جدید دست بردارد یا در غرامتی که بابت سود شرکت تا سال ۱۳۷۲ مطالبه می‌کرد، تخفیفی بدهد. اگر پیشنهاد بانک مورد قبول واقع می‌شد، باز هم بریتانیا علنا خواهان انجام حداکثر تقاضای خود و سقوط حکومت مصدق بود. اما سرنوشت هر نبرد را تاکتیک‌های دو طرف تعیین می‌کنند. اگر سازش و صلح موقتی برقرار می‌شد و دولت ایران می‌توانست با درآمد نفت دست به اقدامات اصلاحی در داخل بزند و اصلاحات سیاسی و اجتماعی را پیگیری کند، و موضع خود را به‌نحو چشمگیری در داخل و خارج ایران تقویت می‌نمود، بریتانیا دیگر چاره‌ای جز قبول یک حل و فصل منطقی و معقول نداشت. از همین رو تصمیم به رد پیشنهاد بانک جهانی، اگر بزرگ‌ترین اشتباه دوران فعالیت سیاسی مصدق تلقی نشود، حداقل بزرگ‌ترین اشتباه دوران زمامداری او بوده است. اما مصدق که قهرمان بیرون انداختن انگلیسی‌ها نزد مردم شده بودT نمی‌خواست با قبول کردن پیشنهادات این‌چنینی در انظار بخشی از مردم ایران سازشکار با غرب جلوه کند. نقد دیگر کاتوزیان به مصدق درباره شیوه مواجهه او با متحدان سیاسی‌اش و روندی است که منجر به فروپاشی و شکاف در جبهه ملی و به‌خصوص جدا شدن نیروهای مذهبی از آن شد. به این ترتیب با شکست خوردن مذاکرات و از هم پاشیدن اتحاد نیروهای ملی و مذهبی، مخالفان داخلی و خارجی مصدق راه را برای سرنگونی غیرقانونی او از راه یک کودتا هموار دیدند. موضوعی که کتاب با دسته‌بندی مخالفان داخلی و خارجی و نقش هرکدام در کودتای ۲۸ مرداد آن را بازخوانی کرده است.
بسیاری از کتب مربوط به دوران ملی شدن نفت و کارنامه دکتر مصدق، با کودتای ۲۸ مرداد به پایان می‌رسند، اما کاتوزیان حوادث سال‌های پس از کودتا را نیز بررسی کرده است. او از محاکمه مصدق و مواضع سیاسی و حقوقی نخست‌وزیر محبوس آغاز می‌کند. مطالعه محاکمه مصدق شناخت دقیق‌تری از کاراکتر مصدق نیز به‌دست می‌دهد. در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد، نیروهای سیاسی که ذیل نام جبهه ملی ایران همراه با مصدق و آرمان او بودند، تلاش‌های مختلفی را برای بازگشت به صحنه سیاسی صورت دادند. تلاش‌هایی که در نهضت مقاومت ملی، جبهه ملی دوم و جبهه ملی سوم متعین شد. بازخوانی این تلاش‌ها و توجه به نقش مصدق (که در این سال‌ها در حصر بود) در جایگاه رهبر معنوی جبهه ملی، فصول پایانی کتاب دکتر کاتوزیان را تشکیل داده است.
به این ترتیب، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، منبع بسیار مناسبی است برای آنکه با کاراکتر سیاسی دکتر مصدق و پهنه طولانی سیاست‌ورزی‌های او آشنا شویم و به‌خصوص درباره نهضت ملی نفت و علل شکست آن تاملی دوباره کنیم.
1. «نوشته‌های پراکنده» مجموعه مقالات بابک احمدی، نشر مرکز.
«مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران»، همایون کاتوزیان، ترجمه فرزانه طاهری، نشر مرکز