آدم سیاسی نبوده‌ام

سیاست، تاریخ و نفت در گفت‌وگو با عباس کیارستمی

1399/12/02

کتابِ «گفت‌وگو با عباس کیارستمی» تنها چند ماه پس از مرگِ ناگهانی عباس کیارستمی آماده انتشار شد. این کتاب سه بخش مفصل دارد که به زندگی هنری کیارستمی می‌پردازد و در خلالِ گفت‌وگوها به زندگی و افکار این هنرمند هم نقب می‌زند. یک: تصویر، فیلم و عکاسی. دو: تولد و خانواده، دوران کودکی و مدرسه، علاقه به فیلم، شعر و سینما و موسیقی، فیلم‌سازی در ایران و خارج از کشور، گرایش به سینما و ... . سه: فیلم‌شناسی، فیلم کوتاه، بلند و بعد هم کتاب‌شناسی، نمایه و اشخاص. عباس کیارستمی بیش از هر چیز به فیلم‌سازی‌اش معروف است و بدیهی است که عمده بحث‌های کتاب پیرامون فیلم و تصویر و سینمای او باشد. «می‌گویند که در آغاز کلمه بود، اما برای من، آغاز همیشه با یک تصویر است. وقتی درباره یک گفت‌وگو فکر می‌کنم، همیشه اول تصویری از آن به خاطرم می‌آید. و چیزی که در عکاسی خیلی دوست دارم، ثبت یک لحظه واحد است: لحظه‌ای کاملا زودگذر و فرّار. شما عکس را می‌گیرید و ثانیه‌ای بعد همه‌ چیز تغییر کرده.» برای کیارستمی همه چیز از تصویر آغاز می‌شود و همین است که حجمِ بیشتر کتاب به موضوع سینما اختصاص دارد و بحثِ سینمای بدنه و سینمای مستقل، وضعیت سینماگران مستقل که کیارستمی از این گروه است و سینمای موج نو و فیلم‌هایی که کیارستمی ساخته است. در یکی از بخش‌های جالب‌توجه و متفاوتِ کتاب، کیارستمی درباره سیاست و نفت و تاریخ ایران می‌گوید و اینکه هرگز آدم سیاسی نبوده است.

 

نوجوانی عباس کیارستمی با دوره مهم و سرنوشت‌سازی در تاریخ معاصر ما مصادف است. دورانی پُر از برخورد بین مصدق و هوادارانش و شاه که به ملی شدنِ نفت و کودتا منجر شد. کیارستمی آن روزها چنین روایت می‌کند: «یادم هست اوایلِ برخوردهای دکتر محمد مصدق و شاه بود و زمینه‌های وقوع کودتای 28 مرداد 1332. آن موقع ما چهارده پانزده‌ساله بودیم و یادم هست که بچه‌های بزرگ‌تری در محله ما بودند که هم‌کلاسی ما بودند. وقتی اولین مدرسه باز شد، کسانی که قبلا به مدرسه نرفته بودند، آمده بودند و در کلاس اول ابتدایی می‌نشستند. مثلا بچه‌های دوازده سیزده‌ساله. بعدها ما هم‌کلاسی‌های هجده نوزده بیست‌ساله‌ای داشتیم که فعالان سیاسی بودند.» کیارستمی می‌گوید به لطف پدرش او قاطی مسائل سیاسی آن دوران نمی‌شود و به جناح یا جبهه سیاسی خاصی تمایل پیدا نمی‌کند یا وارد هیچ فعالیت سیاسی نمی‌شود: «این را مدیون پدرم هستم. الان در هفتادسالگی، در هفتاد و یکی دوسالگی، و با شناختی که راجع به وضعیت سیاسی امروز ایران پیدا کرده‌ام، می‌بینم که واقعا پدرم از این نظر چه حق بزرگی به گردن من دارد.» دوستان و هم‌کلاسی‌های سیاسی کیارستمی اما در آن دوره آدم‌های غیرسیاسی چندان روی خوشی نشان نمی‌دادند: «هم ما را تحویل می‌گرفتند هم ما را تحویل نمی‌گرفتند. ولی ما می‌دانستم که یک خبرهایی هست. پانزده شانزده سال‌مان بود و از همه جا بی‌خبر بودیم. می‌دیدیم که آن‌ها به اتوبوس‌ها آویزان می‌شوند و به جاهایی می‌روند و برمی‌گردند. ولی تربیت خانوادگی ما به شکلی بود که اساسا بیرون بودن از خانه، به هر دلیلی و شرکت در مسائل جنبی برای‌مان مقدور نبود. حالا چه آن اجتماع برای موافقت چیزی بود یا در مخالفت آن. چه پدرم به آن اجتماع یا جناح اعتقاد داشت و چه نداشت. او همان موقع چیزی می‌گفت که من الان بعد از شصت سال می‌بینم چقدر درست و دقیق گفته.» از همین‌جاست که کیارستمی با یادآوری اعتقاد پدرش، از افکار خود درباره سیاست و نفت می‌گوید: «پدرم می‌گفت تمام مشکلات ما ناشی از نفت زیر پای‌مان است. و ما تا وقتی نفت داریم این مشکلات و مسائل را هم داریم که مثلا یک روز مرگ بر این بگویم و یک روز دیگر مرگ بر آن. و بنابراین ما باید مسائل سیاسی را با فاصله نگاه می‌کردیم و به آن نزدیک نمی‌شدیم. یا خودمان را درگیر آن نمی‌کردیم که بک وقت گریبان‌مان را بگیرد. الان که با فاصله شصت‌ساله به آن حرف پدرم نگاه می‌کنم، می‌بینم که مسائل ما حالا حالاها حل نمی‌شود.»

کیارستمی معتقد است همه دعواها بر سر نفت بوده است. مسئله‌ای که همچنان با ما است و تاریخ ما با آن گرده خورده است. «الان من دارم به این قضیه پی می‌برم و اگر بخواهم رأیی صادر بکنم، همان را به خودم یادآوری می‌کنم که واقعا به نظر می‌آید که مشکلات ما حل نخواهد شد. ما ملت با فرهنگ و به‌خصوص باهوشی هستیم. این را به این دلیل می‌گویم که تقریبا در اکثر کشورهای دنیا، ورک‌شاپ داشته‌ام و کار کرده‌ام. بعد از سه چهار روز، کاملا میزان توان و هوشمندی آدم‌ها را در گرفتن آن چیزی که قرار است بگیرند می‌فهمم. برای اینکه با تئوری خاصی با آن‌ها کار می‌کنم که شبیه کارهایی که قبلا راجع به سینما می‌کردند و می‌کنند نیست. بنابراین در این گیرایی، در این هوشِ درک موقعیت، درک لحظه، می‌توانم بگویم که ایرانی‌ها واقعا استثنایی‌ هستند. یعنی باهوش‌ترین آدم‌هایی که در طول این سال‌ها دیده‌ام ایرانی بوده‌اند. ولی ببین چه تاریخ وحشتناکی داریم. من یک خلاصه تاریخ دارم که هر بار به آن مراجعه می‌کنم. خیلی خوب است. تاریخ برای نوجوانان است. هر دوره پنجاه‌ساله را در یک تا یک صفحه و نیم خلاصه کرده... الان احتمالا باید در کارتن باشد. کتابِ زردِ سبک... خیلی قدیمی است، ولی خیلی خوب است.»

کیارستمی از تاریخی سخن می‌گوید که انگار مدام تکرار شده است و هر دوره‌ای یک بار دیگر با همان مسائل قبل مواجه بوده و چندان تفاوت ندارد: «وقتی شما به تاریخ ایران مراجعه می‌کنید، می‌بینید که هیچ پنجاه سالی با پنجاه سال قبل، تفاوت عمده‌ای ندارد. به‌جز آنکه ما در هر دوره، پدیده‌های نوظهوری داشته‌ایم. مثلا الان عصر اینترنت است. ولی تاریخ ما خیلی بدوی است. یعنی هیچ تفاوتی با پنجاه سال قبل ندارد. و چیزی که هرگز از خاطر من نمی‌رود همان حرف پدرم است که می‌گفت مشکل ما مشکل نفت است و تا وقتی که ما این نفت را داریم، همه این اتفاق‌ها می‌افتد و ما، در واقع عواملی هستیم که برای آن‌ها کار می‌کنیم. هیچ ملتی به‌اندازه ملت ایران بابت آزادی، خون نداده است... لااقل در صدسال گذشته.»

 کیارستمی معتقد است ملتِ ایران نسبت به دیگر کشورهای مشابه بهای زیادی برای آزادی پرداخته‌اند و به‌قدر این بها به دستاوردی نرسیده‌اند، چه آنکه وضعیت تاریخ ما همواره اسف‌بار بوده است: «کافی است نگاهی به صفحات تاریخ بیندازد. خوب، این سال‌ها انقلاب‌هایی اطراف ما شده، ولی نسبت به ایران، تفاوت‌های عمده‌ای داشت. اولا زمانش این‌طور نبود، و بعد هم فرهنگ ما اجازه این خونریزی و بدویت را نسبت به کشورهای عربی نمی‌دهد. با وجود این، نگاه کنید و ببینید چه وضعیت تاریخی عجیب‌وغریب غیرقابل باوری داریم. واقعا اسف‌بار است. یک چیز باید در طی این سال‌ها مشترک باشد، با وجود این‌همه قهرمان، این‌همه آدم‌های خوش‌نیت که حتی وقتی در راه خدا هم کار می‌کنند، هیچ اتفاقی در این مملکت نمی‌افتد. یعنی وقتی مقایسه می‌کنیم می‌بینیم که وضعیت ما هیچ تفاوتی نکرده است با روزگاری که آدم‌ها در راه خلق و برای آزادی مردم و آزادی خلق و رفاه ملت کار می‌کردند. هیچ تفاوتی نکرده است.» از نظر کیارستمی همه این‌ها یک دلیل واحد دارد و آن، نفت است. نفت. «که به مارماهی ماند. سنایی ضمن قصیده‌ای در مدح بهرام شاه می‌گوید: به مارماهی مانی نه این تمام و نه آن/ منافقی چه کنی مار باش یا ماهی. که احتمالا برای چنین جانوری گفته. برای نفت.»

کیارستمی حتی مسئله نفت را فراتر از این می‌داند و باور دارد که راه دشوار آزادی در کشور ما به همین خاطر بوده است. «همیشه با ما معاملاتی می‌شود... البته الان آن‌قدر صراحت دارد که زیاد لازم نیست منتظر بمانیم تا این زمان بگذرد و بفهمیم چه خبر بوده. الان هر کس اندک هوش و ذکاوتی داشته باشد، می‌تواند حدس بزند که در پس پرده چه خبر است. به همین خاطر، وقتی نگاه می‌کنیم خیلی افسوس می‌خوریم. من فقط تأثرم بیشتر می‌شود وقتی می‌بینم این‌همه آدم، در راه آزادی و حقوق انسانی، جان‌شان را فدا کرده‌اند. وقتی می‌بینم که بعد از سال‌ها جان‌فشانی، به خواسته‌های‌شان نمی‌رسند. بعد که دقیق می‌شوم می‌بینم که باید حتما پای یک عامل خیلی گردن‌کلفت در میان باشد. عاملی که از خادم، خاطی و خیانتکار می‌سازد. چون تصور نمی‌کنم آن آدم خادم، وقتی شروع به کار می‌کند، دوست داشته باشد که یک روز کارش به اینجا بکشد.»

شاید از این‌روست که کیارستمی تاریخ سیاسی ایران را یک تکرار بی‌وقفه می‌بیند که در آن نفت مسائل را به هم پیوند داده  حتی از خادم، خائن و خاطی ساخته است. پس اینکه کیارستمی می‌گوید سیاسی نبودنش را به معنای تعلق نداشتن به حزب سیاسی یا تمایل خاص سیاسی، مدیون پدرش است و خود را سیاسی نمی‌داند: «من در هیچ دوره‌ای آدم سیاسی به این مفهوم نبوده‌ام.»

 

* «گفت‌وگو با عباس کیارستمی»، مهدی مظفری ساوجی، انتشارات کتاب آبان


عباس کیارستمی گفت‌وگو با عباس کیارستمی

دیگر مطالب نقد کتاب

چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.


جوانان همچون طبقه

آیا همان‌گونه که قائل به سیاستِ جنسیتی، سیاست طبقاتی، سیاست طبقه کارگر یا سیاست تهی‌دستان هستیم می‌توانیم از مقوله‌ «سیاست جوانان» نیز سخن گفت؟ این پرسشی است که آصف بیات در مقاله «سیاست جوانی یا شیوه سیاست‌ورزی جوانان» مطرح می‌کند و سپس به صورت‌بندیِ شکل‌های بروزِ این سیاست‌ورزی می‌پردازد. او سعی می‌کند با تحلیلِ جوانان به‌عنوانِ مقوله‌ای با سیاست‌های مشخص به خود، لوازم مورد نیاز برای درک این گروه جامعه را تدارک ببیند. در این مسیر، شناختِ مطالبات جوانان از ضروریاتی است که به سیاست جوانان شکل می‌دهد. اگرچه به‌گفته آصف بیات، برخی در نگاه به جوانان به‌عنوان یک مقوله هدفمند تردید دارند یا آن را تنها یک ابداع تصور می‌کنند، سیاست‌ورزی جوانان خاصه در این دوران مقوله‌ای اساسی است که با تحلیل آن می‌توان به سازوکار برخی از جنبش‌های اجتماعی نیز پی برد.     


16 آذر هر سال

سازمان دانشجويان دانشگاه تهران به‌عنوانِ تجربه‌اي آغازين در زمينه فعاليت‌هاي دانشجويي ايران، موضوع كتابي با همين عنوان است كه پيشينه مبارزات دانشجويي در ايران بين سال‌هاي 1320 تا 1332 را بررسي كرده است. ابوالحسن ضياء ظريفي مولفِ «سازمان دانشجويان دانشگاه تهران»، در اين كتاب نشان مي‌دهد كه اين سازمان به‌عنوان تجربه‌اي ابتدايي در عرصه فعاليت‌هاي دانشجويي در سال‌هاي مياني دهه بيست، دست‌كم به لحاظ انسجام صنفي و تأثير سياسي ديري نمي‌پايد كه به نهادي نيرومند و موثر در عرصه سياست بدل مي‌شود كه از حيثِ صنفي و سياسي در تاريخ معاصر ما بديلي نداشته است. اين كتاب در چهار بخش عمده به‌طور مفصل پيشينه تاريخي مبارزات دانشجويي، اعتراضات دانشجويي و سازماندهي مبارزات و شكل‌گيري سازمان دانشجويان دانشگاه تهران و جنبش‌هاي موثر دانشجويي در داخل و خارج از كشور را مورد واکاوی قرار مي‌دهد و از اين منظر، مي‌توان گفت از جامع‌ترين آثاري است كه به زواياي مختلفِ جنبش‌هاي دانشجويي ايران پرداخته و در اين مسير از تحليل و شرح كوچك‌ترين جزئيات و تحركات دانشجويي چشم‌پوشي نكرده است. از اين‌روست كه كاوه بيات، تاريخ‌نگار معروف معاصر كه بر دوره مشروطه و پهلوي تسلط كافي دارد، در مقامِ دبير اين مجموعه، اين كتاب را گام موثري در بازشناسي وجهي از فعاليت‌هاي دانشجويي مي‌خواند كه چندان به‌درستي شناخته نشده است.


تماما مخصوصِ معروفی

عباس معروفی، نویسنده و روزنامه‌نگار معاصر روز پنجشنبه دهم شهریور 1401 در غربت از دنیا رفت. معروفی که اواخر دهه شصت با رمان «سمفونی مردگان» شناخته شد، سال‌ها ناگزیر دور از وطنش و در آلمان زندگی کرد تا عاقبت به دلیل ابتلا به بیماری سرطان یا به قولِ خودش «غمباد»، در سن 65 سالگی در برلین درگذشت. عباس معروفی، متولد 27 اردیبهشت سال 1336 در تهران، از دهه شصت فعالیتِ جدی در زمینه ادبیات را زیر نظر هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو آغاز کرد. سال 1369 مجله‌ ادبی «گردون» را راه‌اندازی کرد که چند بار او را پای محاکمه کشاند و دست آخر هم به دلیل توقیف مجله‌اش و تنگ شدن فضای فرهنگی و قتل‌های زنجیره‌ای و مدتی بازجویی در تنگنا قرار گرفت و از ایران رفت. از میان آثاری که او در تبعید نوشت، «تماما مخصوص» او اهمیتی خاص دارد چراکه خود نویسنده و تجربیاتش در این رمان حضوری چشمگیرتر دارد و از این‌رو شاید بتوان آن را نوعی زندگینامه نویسنده دانست گرچه این کتاب درواقع، رمانی است که بر اساس تجربیات زیسته نویسنده نوشته شده و مایه داستانی آن بر این وجه غلبه دارد. 


نامه‌های پر تب‌وتاب بورخس

نامه‌ها شخصی‌ترین مکتوباتِ افراد است که مکنونات درونی و احساسات و افکار پنهان و پیدای آنان را نشان می‌دهد. از این‌رو شاید از خلالِ نامه‌های افراد بیشتر می‌توان به شخصیت، تجربیات زیسته‌شان و روزگاری که سپری کردند پی برد. نامه‌ها به‌طور معمول آخرین بخش از مجموعه آثار چاپ‌شده نویسندگان هستند که گویا بیشتر به درد حرفه‌ای‌ها و منتقدان ادبی می‌آیند اما نامه‌ها خاصیت دیگری نیز دارند و آن اهمیتی است که در زندگینامه‌نویسی افراد پیدا می‌کنند. روایتِ خود افراد از آنچه بر آنان گذشته، بی‌تردید معتبرین روایت از زندگی آن‌هاست. اما اینکه نامه‌ها رد میان دیگر نوشته‌های نویسندگان و هنرمندان کمتر به‌حساب می‌آیند، شاید به این دلیل هم باشد که «نامه» رفته‌رفته ارزش اجتماعی خود را از دست داده و بیشتر خصوصی و حاشیه‌ای به شمار می‌رود. گرچه این اواخر، نامه به‌عنوان یک نوع ادبی شناخته شده و در میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده، جایگاهی برای خود دست‌وپا کرده‌ است. بورخس که نامه‌های او یک دهه بعد از مرگش کشف شد، نامه را تا حدی پوچ و ماحصل ایده‌های ناپخته می‌داند و البته معتقد است گاه نامه متنِ پرمایه‌ای خواهد بود.  نامه‌های او به دو تن از دوستانش که این اواخر در کتابی با عنوان «نامه‌های پر تب‌وتاب» ترجمه و منتشر شد، از ایده‌هایی خبر می‌دهد که بعدها در داستان‌ها و جهانِ نویسنده ظاهر شدند. در سالروز تولد بورخس (24 اوت 1899- 14 ژوئن 1986) مروری می‌کنیم بر نامه‌های یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن بیستم که به مناسبت صد سالگی او منتشر شد.