معبر پردردسر ملی شدن نفت

خواب آشفته نفت: مروری بر کامل‌ترین پژوهش تاریخ نفت ایران

1399/12/29

ملی شدن صنعت نفت ایران هفتاد ساله شد. همیشه، آخرین روز سال، ۲۹ اسفند با نهضت ملی نفت و نام دکتر مصدق پیوند دارد. در این هفتاد سال انبوهی از  مطالعات و کتب و نشریات درباره تاریخ‌نگاری نهضت ملی نفت و کارنامه دکتر مصدق منتشر شده است. آثاری که از شَر داوری‌های یک‌طرفه در امان نبوده‌اند. برخی در ستایش از مصدق زیاده رفته‌اند و برخی دیگر در انتقاد از او و نهضت ملی نفت از جاده انصاف خارج شده‌اند. اما اگر قصد یک مطالعه همه‌جانبه و درک ظریف‌ترین وقایع و حوادث تاریخ نفت ایران را دارید، بهترین و مناسب‌ترین کتاب، «خواب آشفته نفت» اثر بی‌همتای محمدعلی موحد است. پژوهشی پردامنه که در چهار جلد منتشر شده است. اولین جلد از مجموعه «خواب آشفته نفت» بیست سال پیش منتشر شد و آخرین رساله آن، در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است. اثر موحد را باید کامل‌ترین پژوهش منتشرشده درباره تاریخ نفت ایران دانست. این اثر چهارجلدی، تحولات مربوط به نفت و تأثیر آن بر سیاست داخلی و خارجی ایران را از قرارداد دارسی و کشف نفت در ایران آغاز می‌کند و تا کودتای ۲۸ مرداد و امضای قرارداد کنسرسیوم ادامه می‌دهد. سه جلد اصلی کتاب، مربوط به دهه بیست و ابتدای دهه سی و درباره دوران کنشگری دکتر محمد مصدق در عرصه سیاست ایران است و جلد چهارم به سال‌های انتهای دوره قاجار و به‌خصوص تحولات مربوط به نفت در دوران زمامداری رضاشاه پهلوی پرداخته است. مروری کوتاه بر هرکدام از مجلدات خواب آشفته نفت می‌تواند در معرفی بهتر این کتاب یاری‌مان کند:

 

جلد نخست: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران؛ بخش اول

دکتر موحد در جلد اول کتابش از دهه بیست آغاز می‌کند. زمانی که در سال ۱۳۲۳ با مطرح شدن درخواست شوروی برای اخذ امتیاز نفت شمال ایران، موضوع نفت تبدیل به یک مسئله در افکار عمومی ایرانیان شد و با مخالفت عمومی در برابر اعطای امتیاز جدید به روس‌ها، بحث تجدیدنظر در قرارداد نفت جنوب با انگلیسی‌ها نیز مطرح شد. در این جلد سیر تحولاتی که در سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۹ به تصویب ماده‌واحده ملی شدن صنعت نفت ایران انجامید، بررسی شده است و سپس به نخست‌وزیری رسیدن دکتر مصدق با هدف اجرایی کردن قانون ملی شدن نفت و کابینه اول او پرداخته شده است. کتاب به‌خوبی برای ما توضیح می‌دهد که چگونه ایرانیان با یک خوش‌بینی مفرط برای اداره صنعت نفت و فروش آن، بی‌اطلاع از ظرایف کار و اهرم‌های دولت‌ انگلیس برای تحریم ایران، انگلیسی‌ها را خلع ید کردند. فرایندی که به توقف تولید و فروش نفت ایران منجر شد. در این مجلد همچنین مذاکرات دامنه‌دار مصدق با دولت‌های آمریکا و انگلیس و همچنین شیوه بررسی اختلافات میان و ایران و انگلیس در دیوان بین‌المللی لاهه و شورای امنیت سازمان ملل شرح داده شده است. فصل پایانی این مجلد به استعفای مصدق از نخست‌وزیری در تیرماه ۱۳۳۱، نخست‌وزیری کوتاه‌مدت قوام‌السلطنه و روی کار آمدن دوباره مصدق پس از قیام ملی ۳۰ تیرماه ۱۳۳۱ اختصاص دارد.

جلد دوم: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران

این جلد به دوران یک‌ساله کابینه دوم دکتر مصدق از قیام سی تیرماه ۱۳۳۱ تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اختصاص دارد. موحد در این جلد برای‌مان توضیح می‌دهد که چه فرایندی باعث شد که دکتر مصدق یک سال پس از روی کار آمدن در پی یک قیام ملی، در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با همکاری مجموعه نیروهای سیاسی داخلی و خارجی مخالفش سرنگون شد. در این مجلد ادامه مذاکرات بی‌نتیجه نفت میان ایران و دولت‌های امریکا و انگلیس را می‌خوانیم. مذاکراتی که با سرسختی مصدق و یارانش و قلدری انگلستان، شکست خورد و باعث شد امریکا نیز با انگلستان برای سرنگونی مصدق همداستان شود. همچنین در این جلد، روند شکاف در میان هواداران مصدق و اختلاف در جبهه ملی بررسی شده و در پایان کار کودتای مرداد ۱۳۳۲ و نقش نیروهای داخلی و خارجی در آن ارزیابی شده است. فصل پایانی کتاب داوری درباره کارنامه مصدق و کاراکتر سیاسی او از زوایای مختلف را بررسی کرده است.

جلد سوم: از کودتای ۲۸ مرداد تا سقوط دولت زاهدی

بخش بزرگی از این مجلد به دادگاه نظامی دکتر مصدق و شیوه رفتار او در دادگاه می‌پردازد. همچنین بررسی مطالب مطرح‌شده در دادگاه نیز خود تاریخچه‌ای کوتاه از حوادث نهضت ملی نفت به روایت مصدق و یارانش است. بخش دیگر کتاب به مذاکرات ایران با غرب منجر به امضای قرارداد کنسرسیوم اختصاص دارد. موحد توضیح می‌دهد که چگونه سردمداران خارجی سرنگونی مصدق در مذاکره با دولت ایران به قراردادی برای از سرگیری صادرات نفت ایران رسیدند. قراردادی که در آن سهم شرکت‌های آمریکایی به دلیل نقش این کشور در کودتای ۲۸ مرداد، از انگلستان بیشتر شد. مجموعه مذاکرات و تعاملات دولت سرلشگر زاهدی، دولت برآمده از کودتا علیه مصدق با غرب روند پیوستن دوباره ایران به اردوگاه غرب و مستحکم شدن جای پای شاه به‌عنوان متحد اصلی آمریکا در خاورمیانه را نیز تحلیل کرده و ارتباط این تحولات با موضوع نفت را نشان داده است.

جلد چهارم: از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه

دکتر موحد در آخرین جلد از مجموعه چهارجلدی «خواب آشفته نفت»، فلش‌بکی به تاریخ سیاسی نفت ایران قبل از دهه بیست می‌زند. این دوره، کم‌تر موضوع پژوهش عمیق و دامنه‌دار بوده و از این منظر این جلد از کتاب موحد را که در دهه نود منتشر شد، متمایز و برجسته کرده است. در این جلد موحد ضمن بررسی روند کشف نفت در ایران و سال‌های نخستین صادرات نفت، بر مواجهه دولت‌های ایران پس از انقلاب مشروطه تا سقوط رضاشاه با مسئله نفت و تلاش آنان برای افزایش سودشان از آن می‌پردازد. خواندنی‌ترین بخش کتاب، مربوط به مذاکرات دامنه‌دار تیمورتاش وزیر دربار پهلوی از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۱۲ با شرکت نفت ایران و انگلیس و تلاش دولتمردان پهلوی برای بالا بردن سودشان از قرارداد دارسی‌ است. شکست تیمورتاش در مذاکرات و دسیسه‌چینی انگلیسی‌ها علیه او منجر به برکناری و جان باختنش شد. رضاشاه نیز به‌رغم تلاش نخستین برای لغو قرارداد دارسی مجبور به امضای قرارداد جدید و غیرمنصفانه دیگری با شرکت نفت شد. روند این تحولات بر اساس جدیدترین اسناد غربی و ایرانی موضوع اصلی آخرین جلد کتاب موحد است.

با مطالعه «خواب آشفته نفت»، داوری درباره کارنامه سیاست‌ورزی بازیگران ایرانی عرصه سیاست در سه دهه نخستین قرن جاری آسان‌تر خواهد بود. بازیگرانی که هر کدام در ادوار مختلف برای بالا بردن سهم سود ایران از این سرمایه ملی تلاش کردند. «خواب آشفته نفت» همچنین به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه اقتصاد نفت برای دهه‌ها بر سیاست در ایران سایه افکند و وضعیت ایران در نظام بین‌الملل را تحت تأثیر قرار می‌داد.

 «خواب آشفته نفت»، دوره چهارجلدی، محمدعلی موحد، نشر کارنامه


خواب آشفته نفت محمدعلی موحد

دیگر مطالب نقد کتاب

چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.


جوانان همچون طبقه

آیا همان‌گونه که قائل به سیاستِ جنسیتی، سیاست طبقاتی، سیاست طبقه کارگر یا سیاست تهی‌دستان هستیم می‌توانیم از مقوله‌ «سیاست جوانان» نیز سخن گفت؟ این پرسشی است که آصف بیات در مقاله «سیاست جوانی یا شیوه سیاست‌ورزی جوانان» مطرح می‌کند و سپس به صورت‌بندیِ شکل‌های بروزِ این سیاست‌ورزی می‌پردازد. او سعی می‌کند با تحلیلِ جوانان به‌عنوانِ مقوله‌ای با سیاست‌های مشخص به خود، لوازم مورد نیاز برای درک این گروه جامعه را تدارک ببیند. در این مسیر، شناختِ مطالبات جوانان از ضروریاتی است که به سیاست جوانان شکل می‌دهد. اگرچه به‌گفته آصف بیات، برخی در نگاه به جوانان به‌عنوان یک مقوله هدفمند تردید دارند یا آن را تنها یک ابداع تصور می‌کنند، سیاست‌ورزی جوانان خاصه در این دوران مقوله‌ای اساسی است که با تحلیل آن می‌توان به سازوکار برخی از جنبش‌های اجتماعی نیز پی برد.     


16 آذر هر سال

سازمان دانشجويان دانشگاه تهران به‌عنوانِ تجربه‌اي آغازين در زمينه فعاليت‌هاي دانشجويي ايران، موضوع كتابي با همين عنوان است كه پيشينه مبارزات دانشجويي در ايران بين سال‌هاي 1320 تا 1332 را بررسي كرده است. ابوالحسن ضياء ظريفي مولفِ «سازمان دانشجويان دانشگاه تهران»، در اين كتاب نشان مي‌دهد كه اين سازمان به‌عنوان تجربه‌اي ابتدايي در عرصه فعاليت‌هاي دانشجويي در سال‌هاي مياني دهه بيست، دست‌كم به لحاظ انسجام صنفي و تأثير سياسي ديري نمي‌پايد كه به نهادي نيرومند و موثر در عرصه سياست بدل مي‌شود كه از حيثِ صنفي و سياسي در تاريخ معاصر ما بديلي نداشته است. اين كتاب در چهار بخش عمده به‌طور مفصل پيشينه تاريخي مبارزات دانشجويي، اعتراضات دانشجويي و سازماندهي مبارزات و شكل‌گيري سازمان دانشجويان دانشگاه تهران و جنبش‌هاي موثر دانشجويي در داخل و خارج از كشور را مورد واکاوی قرار مي‌دهد و از اين منظر، مي‌توان گفت از جامع‌ترين آثاري است كه به زواياي مختلفِ جنبش‌هاي دانشجويي ايران پرداخته و در اين مسير از تحليل و شرح كوچك‌ترين جزئيات و تحركات دانشجويي چشم‌پوشي نكرده است. از اين‌روست كه كاوه بيات، تاريخ‌نگار معروف معاصر كه بر دوره مشروطه و پهلوي تسلط كافي دارد، در مقامِ دبير اين مجموعه، اين كتاب را گام موثري در بازشناسي وجهي از فعاليت‌هاي دانشجويي مي‌خواند كه چندان به‌درستي شناخته نشده است.


تماما مخصوصِ معروفی

عباس معروفی، نویسنده و روزنامه‌نگار معاصر روز پنجشنبه دهم شهریور 1401 در غربت از دنیا رفت. معروفی که اواخر دهه شصت با رمان «سمفونی مردگان» شناخته شد، سال‌ها ناگزیر دور از وطنش و در آلمان زندگی کرد تا عاقبت به دلیل ابتلا به بیماری سرطان یا به قولِ خودش «غمباد»، در سن 65 سالگی در برلین درگذشت. عباس معروفی، متولد 27 اردیبهشت سال 1336 در تهران، از دهه شصت فعالیتِ جدی در زمینه ادبیات را زیر نظر هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو آغاز کرد. سال 1369 مجله‌ ادبی «گردون» را راه‌اندازی کرد که چند بار او را پای محاکمه کشاند و دست آخر هم به دلیل توقیف مجله‌اش و تنگ شدن فضای فرهنگی و قتل‌های زنجیره‌ای و مدتی بازجویی در تنگنا قرار گرفت و از ایران رفت. از میان آثاری که او در تبعید نوشت، «تماما مخصوص» او اهمیتی خاص دارد چراکه خود نویسنده و تجربیاتش در این رمان حضوری چشمگیرتر دارد و از این‌رو شاید بتوان آن را نوعی زندگینامه نویسنده دانست گرچه این کتاب درواقع، رمانی است که بر اساس تجربیات زیسته نویسنده نوشته شده و مایه داستانی آن بر این وجه غلبه دارد. 


نامه‌های پر تب‌وتاب بورخس

نامه‌ها شخصی‌ترین مکتوباتِ افراد است که مکنونات درونی و احساسات و افکار پنهان و پیدای آنان را نشان می‌دهد. از این‌رو شاید از خلالِ نامه‌های افراد بیشتر می‌توان به شخصیت، تجربیات زیسته‌شان و روزگاری که سپری کردند پی برد. نامه‌ها به‌طور معمول آخرین بخش از مجموعه آثار چاپ‌شده نویسندگان هستند که گویا بیشتر به درد حرفه‌ای‌ها و منتقدان ادبی می‌آیند اما نامه‌ها خاصیت دیگری نیز دارند و آن اهمیتی است که در زندگینامه‌نویسی افراد پیدا می‌کنند. روایتِ خود افراد از آنچه بر آنان گذشته، بی‌تردید معتبرین روایت از زندگی آن‌هاست. اما اینکه نامه‌ها رد میان دیگر نوشته‌های نویسندگان و هنرمندان کمتر به‌حساب می‌آیند، شاید به این دلیل هم باشد که «نامه» رفته‌رفته ارزش اجتماعی خود را از دست داده و بیشتر خصوصی و حاشیه‌ای به شمار می‌رود. گرچه این اواخر، نامه به‌عنوان یک نوع ادبی شناخته شده و در میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده، جایگاهی برای خود دست‌وپا کرده‌ است. بورخس که نامه‌های او یک دهه بعد از مرگش کشف شد، نامه را تا حدی پوچ و ماحصل ایده‌های ناپخته می‌داند و البته معتقد است گاه نامه متنِ پرمایه‌ای خواهد بود.  نامه‌های او به دو تن از دوستانش که این اواخر در کتابی با عنوان «نامه‌های پر تب‌وتاب» ترجمه و منتشر شد، از ایده‌هایی خبر می‌دهد که بعدها در داستان‌ها و جهانِ نویسنده ظاهر شدند. در سالروز تولد بورخس (24 اوت 1899- 14 ژوئن 1986) مروری می‌کنیم بر نامه‌های یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن بیستم که به مناسبت صد سالگی او منتشر شد.