تاریخ تفتیش عقاید

زندگی روزمره در دوران تاریک اسپانیا

1401/01/24

در تاریخ نگاری رسم بر این است که بیش از همه فتوحات و سلسله‌های قدرت و مردان سیاست در مرکز روایت قرار دارند و وقایع‌نگاری تاریخی بر اساس برجسته‌ترین ماجراها به ثبت می‌رسد که بر زندگی مردمان یک کشور یا حتی جهان تاثیر بسزایی گذاشته است، وقایعی همچون جنگ‌های جهانی یا داخلی و تغییرات اساسی قدرت‌ها و تسلط ایدئولوژی‌هایی که سرنوشت مردم جهان را یکسر دگرگون کرده است. در این میانه رویکرد دیگری هم در تاریخ‌نگاری وجود دارد که گرچه چندان دور از این رویه نیست اما ارزش افزوده‌ای به تاریخ می‌بخشد و آن، روایت تاریخ بر اساس زندگی مردمان عادی یا نحوه زندگی روزمره است که زمینه و زمانه هر دگرگونی سیاسی و اقتصادی و فرهنگی را با جزئیات بیشتر تصویر می‌کند و چه‌بسا در حینِ این کار، دلایل بیشتری برای درکِ اوضاع و احوال حاکم بر یک دوران تاریخی به دست دهد. از جمله این‌دست تاریخ‌نگاری‌ها، روایتِ جیمز ام اندرسون از دورانی در اسپانیا است در کتابی با عنوانِ «زندگی روزمره در اسپانیای دوره تفتیش عقاید» آن را واکاوی می‌کند و به معرض دید می‌گذارد. این کتاب که اخیرا در نشر نگاه با ترجمه سعید درودی منتشر شده است، اطلاعاتِ جذاب و خواندنی و در مواردی باورنکردنی از تکه‌ای از تاریخ اسپانیا و اروپا ارائه می‌دهد که شاید کمتر دیده شده یا دست‌کم از این زاویه مغفول مانده است.

سه قرن و نیم تاریخ اسپانیا درگیر پدیده‌ای مخوف به نام «ديوان تفتیش عقاید اسپانیا» بود که این کشور را در خوف و تاریکی فرو برده بود. این دیوان، مسیحی و غیرمسیحی و مسلمان و یهودی و هر آن‌کس را که عقیده‌ای داشت به آوارگی کشانده و از اسپانیا رانده بود. قوانین حاکم بر دیوان در نهادی مخوف با قدرتی بی‌حد وضع می‌شد و به اجرا درمی‌آمد. اما مولفِ کتاب «زندگی روزمره در اسپانیای دوره تفتیش عقاید» به‌جای پرداختن مستقیم به سازوکار دیوان تفتیش عقاید و طرز کار قوانین در جامعه و مختصات شکل‌گیری دیوان، سراغ فعالیت روزمره طبقات مختلف جامعه اسپانیا می‌رود تا از طریق روایت زندگی آنان تصویری کامل از دوران موسوم به تفتیش عقاید در اسپانیا ترسیم کند. جیمز ام اندرسون، برای واکاوی جامعه اسپانیای آن دوران سراغ جنبه‌های مختلف زیست جامعه می‌رود از گرایش‌های مذهبی مردم تا اخلاقیات و نحوه معاش و از همه مهم‌تر، نحوه رویارویی‌های متعدد مردم با دیوان تفتیش عقاید که در آن دوران بدجور زندگی مردم را مختل کرده بود. از خلال این روایت‌هاست که اندرسون تصویری منسجم و دقیق از زندگی روزمره مردمان اسپانیایی و فراتر از آن مردم اروپا در آن دوران می‌سازد؛ دورانی که می‌توان آن را مهیب‌ترین دوران برای کل اروپا خواند. 

چنان‌که در کتاب آمده است، دیوان تفتیش عقاید اسپانیا در سال ۱۴۷۸ تأسیس و سال ۱۸۳۴ برچیده شد. این دوران طولانی حدود سه و نیم قرن از تاریخ اسپانیا را در بر می‌گیرد و طی آن، این کشور از شرایط «قرون وسطایی» بیرون آمد و به «دوران مدرن» قدم گذاشت و از این‌روست که قرن‌های شانزدهم و هفدهم را «دوران اولیه اسپانیای مدرن» می‏نامند. «اسپانیا سرزمینی غیرصنعتی بود که اقتصادش بر پایۀ کشاورزی قرار داشت و جامعه‏‏اش از طبقات مختلف تشکیل می‏شد. در طول این سیصد‌وپنجاه سال، زندگی در چنین سرزمینی به چه چیز شباهت داشت؟ اسپانیا درواقع، از بقیۀ اروپا جدا افتاده بود؛ از نواحی گوناگونی شکل گرفته بود که  تفاوت سیاسی بسیاری با هم داشتند؛ و دولت مستقر در مادرید می‏کوشید این مناطق متفاوت را یکپارچه کند و زیر لوای یک حکومت قرار دهد. اسپانیایی‏ها ملتی بودند شکوفا و رو به رشد که سعی داشتند به هر وسیله‏ای که شده، تفاوت‏های نژادی و فرهنگی میان خویش را از بین ببرند؛ اما در همان حال، امپراتوری‌ای جهانی به وجود آوردند که خورشید در آن غروب نمی‏کرد ولی سرانجام، تکه‏تکه و متلاشی شد. در این سرزمین، کلیسایی نیرومند وجود داشت که درصدد بود وحدت مذهبی پدید آورَد و برای رسیدن به این وحدت، کاملا آماده بود که سایر چیزها را فدا کند. در طول این سه و نیم قرن، دیوان تفتیش عقاید چنگال‏های متعدد و آزمند خود را در سراسر اسپانیا گسترانید و بازجویی‏ها و اقداماتش، اندک‏اندک، ترس و وحشتی ژرف در دل جمعیت این کشور آفرید.» در پی این تغییراتِ چشمگیر دربار، نهادهای سیاسی و اجتماعی، قوانین، آموزش و پرورش، اصول آداب و معاشرت، مُد، فناوری و دیگر بخش‏های جامعه هم پیوسته متحول می‏شدند و این دگرگونی‏ها، به شکل‏های گوناگون، بر زندگی روزمره شهروندان تأثیر می‏گذاشت، اما مضامین دیگری هم بودند که در زندگی مردم «عواملی نیرومند» به‏‌شمار می‏آمدند و آنها اعتقادات مذهبی محکم، یهودستیزی و بیگانه‏هراسی بود.

اندرسون از چارچوب و ساختار کلی جامعه سخن می‌گوید که با سرعتی اندک رو به تحول می‏رفت و از این‌رو در طول این دوره سیصدوپنجاه ساله، بسیاری از بخش‏های جامعه تقریبا ثابت و بدون تغییر باقی ماندند. «طبقه کشاورز نمی‏توانست سطح زندگی‏‏اش را به‏سرعت بهبود بخشد؛ طبقات فرادست ثروت کشور را تحت کنترل خود گرفته بودند و پادشاه و نهادهای وابسته‏اش نیز، در مسائل دادگستری و سیاست خارجی، بالاترین مرجعیت را داشتند. کلیسای کاتولیک رومی که نهادی نیرومند بود و درباره همه‌ چیز اظهار عقیده می‏کرد، در این مورد نیز تصمیم می‏گرفت که مردم چگونه رفتار کنند و چگونه بیندیشند و دگراندیشان را با بازوی اجرایی‏اش سرکوب می‏کرد؛ این بازوی اجرایی همانا نهاد مقدس دیوان تفتیش عقاید بود که در تاریخ بشریت، از نهادهایی است که سایه‏ای تاریک و درازمدت بر آرمان‏های بشردوستانه افکند.»

از مهم‌ترین دلایل قدرت دیوان تفتیش عقاید این بود که مبتنی بر قوانین خاصِ خود کار می‌کرد و وضع این قوانین به عملکرد دیوان رسمیت و معنا می‌بخشید: «این قوانین را شاه، پارلمان یا کلیسا تعیین نمی‏کردند، نهاد مقدس این قوانین را وضع می‏کرد و این نکته به‏خوبی نشان می‏دهد که دیوان تفتیش عقاید چه قدرتِ مهیبی داشت. دوره سلطه نهاد مقدس برای عده‏ای لذت‏بخش بود، ولی برای دیگران تاریک و منحوس شمرده می‏شد.»

اما هرچه در کتاب پیش می‌رویم به این نکته می‌رسیم که در کمال تعجب این دوران سراسر وحشت و سیاهی و شگفتی، چندان بی‌شباهت به دوران معاصر نیست. «اگر رویدادهایی را که در این کتاب ذکر شده‏اند‏ با حوادثی که امروز در جهان رخ می‏دهند مقایسه کنیم، قطعا از لحاظ سیاسی و اجتماعی شباهت‏هایی خواهیم یافت: در دوران اولیه اسپانیای مدرن، میان کاتولیک‏ها و پروتستان‏ها و پیروان سایر ادیان، عدم رواداری مذهبی شدیدی وجود داشت، شبیه آنچه که امروز میان کاتولیک‏ها و پروتستان‏ها (در ایرلند شمالی)، و مسلمانان و هندوها (در هند) به چشم می‏خورَد. در دورۀ مورد بحث، اسپانیایی‏ها از سایر اقوام و نژادها نفرت داشتند، نفرتی شبیه آنچه امروز میان آلبانیایی‏ها و صرب‏ها (در کوزوو) می‏بینیم. تأکید اسپانیایی‏های سدۀ شانزدهم بر مقولۀ پاکی خون شبیه پاکسازی قومی و نژادی در بالکان و اصولِ آریایی‏پرستی نازی‏هاست، کما اینکه نازی‏ها، دقیقا همچون دیوان تفتیش عقاید، سانسور شدیدی در جامعه اعمال کردند و کتب بی‏شماری را سوزاندند. جوزف مک‏کارتی (از ۱۹۰۸ تا ۱۹۵۶) نماینده معروف کنگرۀ امریکا، که به‏شدت با کمونیسم و لیبرالیسم مخالف بود، می‏کوشید با بزرگ‌نمایی چیزی به نام شبحِ کمونیسم، آزادی‏های جامعۀ امریکا را از میان بردارد. در نتیجه تلاش‏های او، بسیاری از مردم، از جمله هنرمندانی مانند آرتور میلر و چارلی چاپلین، سیاستمداران و افرادی از سایر طبقات جامعه امریکا به اتهام داشتن عقاید یا دنبال کردن فعالیت‏های غیرامریکایی تحت فشار قرار گرفتند؛ و این دقیقا شبیه اقدامات دیوان تفتیش عقاید در اسپانیای سده‏های شانزدهم و هفدهم است که بسیاری از اندیشمندان و روشنفکران (و حتی روحانیان مترقی و آزادی‏خواه) را به نابودی کشاند.»

 از دورانِ تفتیش عقاید در اسپانیا گزارش‌های بسیاری به جا مانده است که نشان می‌دهد دیوان تفتیش عقاید بر مبنای قدرت بی‌مرز خود بارها مرتکب ظلم و بی‏عدالتی شده است بی‌آنکه ناگزیر به پاسخگویی و روشنگری درباره عملکرد خود شود. مفتشان اداره مقدس هم اعتقاد داشتند که کارشان درست و صواب است و دستگیری‌ها و محاکمات و مجازات را برای سعادت و رستگاری مومنان ضروری می‌دانستند و باور داشتند هدف از تمام این کارها نجات روح مومنان است و تلخ‌تر از همه اینکه در سایه تبلیغات و سلطه همه‌جانبه دیوان بر جامعه، آحاد مردم ساده‌انگار نیز به این باور رسیده بودند که این بگیر و ببندها برای مومنان رستگاری به ارمغان می‌آورد و از این‌رو به مفتشان و دیوان تفتیش اعتماد و اعتقاد پیدا کردند و از این دم و دستگاه پشتیبانی می‌کردند. شاید مهم‌ترین درس این کتاب تاکید و نشان دادن این نکته است که چطور سلطه یک قدرت بی‌حدوحصر مانع تفکر در جامعه است و این قدرت انحصاری چطور می‌تواند در سایه حمایت مردم بلای جان مردم شود. 

 

  • زندگی روزمره در اسپانیای دوره تفتیش عقاید، جیمز ام اندرسون، ترجمه سعید درودی، نشر نگاه

 


تاریخ نگاری اسپانیا زندگی روزمره در اسپانیای دوره تفتیش عقاید جیمز ام اندرسون

دیگر مطالب نقد کتاب

چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.


جوانان همچون طبقه

آیا همان‌گونه که قائل به سیاستِ جنسیتی، سیاست طبقاتی، سیاست طبقه کارگر یا سیاست تهی‌دستان هستیم می‌توانیم از مقوله‌ «سیاست جوانان» نیز سخن گفت؟ این پرسشی است که آصف بیات در مقاله «سیاست جوانی یا شیوه سیاست‌ورزی جوانان» مطرح می‌کند و سپس به صورت‌بندیِ شکل‌های بروزِ این سیاست‌ورزی می‌پردازد. او سعی می‌کند با تحلیلِ جوانان به‌عنوانِ مقوله‌ای با سیاست‌های مشخص به خود، لوازم مورد نیاز برای درک این گروه جامعه را تدارک ببیند. در این مسیر، شناختِ مطالبات جوانان از ضروریاتی است که به سیاست جوانان شکل می‌دهد. اگرچه به‌گفته آصف بیات، برخی در نگاه به جوانان به‌عنوان یک مقوله هدفمند تردید دارند یا آن را تنها یک ابداع تصور می‌کنند، سیاست‌ورزی جوانان خاصه در این دوران مقوله‌ای اساسی است که با تحلیل آن می‌توان به سازوکار برخی از جنبش‌های اجتماعی نیز پی برد.     


16 آذر هر سال

سازمان دانشجويان دانشگاه تهران به‌عنوانِ تجربه‌اي آغازين در زمينه فعاليت‌هاي دانشجويي ايران، موضوع كتابي با همين عنوان است كه پيشينه مبارزات دانشجويي در ايران بين سال‌هاي 1320 تا 1332 را بررسي كرده است. ابوالحسن ضياء ظريفي مولفِ «سازمان دانشجويان دانشگاه تهران»، در اين كتاب نشان مي‌دهد كه اين سازمان به‌عنوان تجربه‌اي ابتدايي در عرصه فعاليت‌هاي دانشجويي در سال‌هاي مياني دهه بيست، دست‌كم به لحاظ انسجام صنفي و تأثير سياسي ديري نمي‌پايد كه به نهادي نيرومند و موثر در عرصه سياست بدل مي‌شود كه از حيثِ صنفي و سياسي در تاريخ معاصر ما بديلي نداشته است. اين كتاب در چهار بخش عمده به‌طور مفصل پيشينه تاريخي مبارزات دانشجويي، اعتراضات دانشجويي و سازماندهي مبارزات و شكل‌گيري سازمان دانشجويان دانشگاه تهران و جنبش‌هاي موثر دانشجويي در داخل و خارج از كشور را مورد واکاوی قرار مي‌دهد و از اين منظر، مي‌توان گفت از جامع‌ترين آثاري است كه به زواياي مختلفِ جنبش‌هاي دانشجويي ايران پرداخته و در اين مسير از تحليل و شرح كوچك‌ترين جزئيات و تحركات دانشجويي چشم‌پوشي نكرده است. از اين‌روست كه كاوه بيات، تاريخ‌نگار معروف معاصر كه بر دوره مشروطه و پهلوي تسلط كافي دارد، در مقامِ دبير اين مجموعه، اين كتاب را گام موثري در بازشناسي وجهي از فعاليت‌هاي دانشجويي مي‌خواند كه چندان به‌درستي شناخته نشده است.


تماما مخصوصِ معروفی

عباس معروفی، نویسنده و روزنامه‌نگار معاصر روز پنجشنبه دهم شهریور 1401 در غربت از دنیا رفت. معروفی که اواخر دهه شصت با رمان «سمفونی مردگان» شناخته شد، سال‌ها ناگزیر دور از وطنش و در آلمان زندگی کرد تا عاقبت به دلیل ابتلا به بیماری سرطان یا به قولِ خودش «غمباد»، در سن 65 سالگی در برلین درگذشت. عباس معروفی، متولد 27 اردیبهشت سال 1336 در تهران، از دهه شصت فعالیتِ جدی در زمینه ادبیات را زیر نظر هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو آغاز کرد. سال 1369 مجله‌ ادبی «گردون» را راه‌اندازی کرد که چند بار او را پای محاکمه کشاند و دست آخر هم به دلیل توقیف مجله‌اش و تنگ شدن فضای فرهنگی و قتل‌های زنجیره‌ای و مدتی بازجویی در تنگنا قرار گرفت و از ایران رفت. از میان آثاری که او در تبعید نوشت، «تماما مخصوص» او اهمیتی خاص دارد چراکه خود نویسنده و تجربیاتش در این رمان حضوری چشمگیرتر دارد و از این‌رو شاید بتوان آن را نوعی زندگینامه نویسنده دانست گرچه این کتاب درواقع، رمانی است که بر اساس تجربیات زیسته نویسنده نوشته شده و مایه داستانی آن بر این وجه غلبه دارد. 


نامه‌های پر تب‌وتاب بورخس

نامه‌ها شخصی‌ترین مکتوباتِ افراد است که مکنونات درونی و احساسات و افکار پنهان و پیدای آنان را نشان می‌دهد. از این‌رو شاید از خلالِ نامه‌های افراد بیشتر می‌توان به شخصیت، تجربیات زیسته‌شان و روزگاری که سپری کردند پی برد. نامه‌ها به‌طور معمول آخرین بخش از مجموعه آثار چاپ‌شده نویسندگان هستند که گویا بیشتر به درد حرفه‌ای‌ها و منتقدان ادبی می‌آیند اما نامه‌ها خاصیت دیگری نیز دارند و آن اهمیتی است که در زندگینامه‌نویسی افراد پیدا می‌کنند. روایتِ خود افراد از آنچه بر آنان گذشته، بی‌تردید معتبرین روایت از زندگی آن‌هاست. اما اینکه نامه‌ها رد میان دیگر نوشته‌های نویسندگان و هنرمندان کمتر به‌حساب می‌آیند، شاید به این دلیل هم باشد که «نامه» رفته‌رفته ارزش اجتماعی خود را از دست داده و بیشتر خصوصی و حاشیه‌ای به شمار می‌رود. گرچه این اواخر، نامه به‌عنوان یک نوع ادبی شناخته شده و در میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده، جایگاهی برای خود دست‌وپا کرده‌ است. بورخس که نامه‌های او یک دهه بعد از مرگش کشف شد، نامه را تا حدی پوچ و ماحصل ایده‌های ناپخته می‌داند و البته معتقد است گاه نامه متنِ پرمایه‌ای خواهد بود.  نامه‌های او به دو تن از دوستانش که این اواخر در کتابی با عنوان «نامه‌های پر تب‌وتاب» ترجمه و منتشر شد، از ایده‌هایی خبر می‌دهد که بعدها در داستان‌ها و جهانِ نویسنده ظاهر شدند. در سالروز تولد بورخس (24 اوت 1899- 14 ژوئن 1986) مروری می‌کنیم بر نامه‌های یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن بیستم که به مناسبت صد سالگی او منتشر شد.