همه دشمنان مصدق

درباره پژوهشی که به کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق پرداخته است

1399/12/24

مصدق در تاریخ ایران مدرن چه جایگاهی دارد؟ با اینکه شاید درباره مصدق و کارنامه سیاسی او بیش از هر دولتمرد دیگری در تاریخ معاصر ایران پژوهش شده باشد، اما باز هم تعداد نوشته‌های ارزشمند در این‌باره اندک است. این سؤال و توضیحاتی است که فخرالدین عظیمی در ابتدای کتابش، «حاکمیت ملی و دشمنان آن»، درباره چرایی انتشار پژوهش درباره کارنامه مخالفان مصدق مطرح کرده است.

 

 

 برای بازخوانی تاریخ پرفراز و نشیب نهضت ملی شدن نفت و به‌خصوص دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق و حوادث آن، در ابتدا باید به فهم دقیقی از انگیزه‌های مصدق برای وارد شدن به گود مبارزه سیاسی برای ملی شدن نفت پرداخت و تضادهای میان او و مخالفان سیاسی داخلی و خارجی‌اش را بازشناخت. این کاری است که فخرالدین عظیمی، تاریخ‌نگار برجسته ایرانی در کتاب مهمی که سال ۱۳۸۳ منتشر کرد انجام داده است. کتاب آقای عظیمی در سال ۱۳۹۹ برای سومین بار توسط نشر نگاره آفتاب بازچاپ شد. «حاکمیت ملی و دشمنان آن» را می‌توان یکی از منابع کامل و جمع‌وجور در بازخوانی دوران نهضت ملی دانست. با خواندن کتاب به‌خوبی می‌توانیم به این سؤالات پاسخ دهیم که محل منازعه مصدق و مخالفان سیاسی داخلی و خارجی‌اش در سال‌های ابتدایی دهه سی، یعنی سال ۱۳۳۰ تا کودتای ۲۸ مرداد چه بوده است؟

 آقای عظیمی ابتدا از انگیزه‌های مصدق برای ورود به کارزار مبارزه ضداستعماری با کمپانی نفت و دولت انگلستان می‌گوید. به روایت او، «چیرگی شبه‌استعماری» انگلستان بر ایران در اوایل قرن بیستم به‌واسطه امتیاز نفت، واقعیتی بود که جهان‌بینی سیاستمداران هم‌عصر مصدق را تحت تأثیر قرار می‌داد. برخی از ایشان، چیرگی انگلستان بر ایران را گریزناپذیر یا سودمند می‌دانستند، اما از نظرگاه مصدق، تلاش برای پایان دادن به امتیازات گسترده انگلستان در ایران لازمه اصلی دستیابی به دولت ملی استوار و استقلال واقعی کشور بود.

عظیمی با تشریح کاراکتر سیاسی مصدق در تاریخ معاصر، برای‌مان توضیح می‌دهد که چرا پذیرش مسئولیت نخست‌وزیری از سوی او کمی خلاف‌آمد عادت بود. به گفته او: «خاستگاه خانوادگی اشرافی مصدق و خویشاوندی او با خاندان قاجار پرتو چندانی بر منش یا دلبستگی‌های سیاسی او نمی‌افشاند. کارنامه و خصال مصدق را باید در چارچوب سنت مشخصی از منش سیاسی نگریست که با شماری دولتمرد نامدار و برخوردار از اعتماد عمومی - که در آستانه یا پس از انقلاب مشروطه پدید آمدند- پیوند دارد. پشتوانه این سنت مفاهیمی بود که هم در فرهنگ کشور ارجمند بود و هم جامعه آن‌ها را گرامی می‌داشت: مفاهیمی مانند پاکدامنی، شرف و وطن‌پرستی. این سنت، هوادار سیاستی بود که ملاحظات اخلاقی مبتنی بر اصول بر آن تأثیری شگرف داشت و انتظارات و واکنش‌های مردم در شکل دادن به آن بسیار مؤثر بود. تقابل شدید میان مفاهیم دولت و ملت از مفروضات اساسی این سنت بود و به این سبب با سیاستی که اخلاق بهداشتی یا برکنار از خدشه بود ملازمتی عاطفی داشت و در نتیجه با امر مخالفت با دولت بسیار سازگارتر بود تا با قبول مسئولیتی در خدمت دولت. پیروان این سنت، در شرایط ناسازگار سیاسی، یا هنگامی که پاکدامنی و نیکنامی‌شان در خطر بود، از پذیرش خدمات دولتی پرهیز می‌کردند یا مصلحت را در کناره‌گیری از مقامی که داشتند می‌دیدند»

به‌رغم وجود چنین روحیه‌ای در دکتر مصدق، او در هنگامه نهضت ملی نفت، با «اراده‌ای معطوف به خوش‌بینی» برای برقراری حکومت ملی، به صندلی نخست‌وزیری نشست. به گفته دکتر عظیمی خوش‌بینی مصدق «ناشی از این باور بود که هدف‌های او در برکشیدن حاکمیت ملی ایران همچنان واکنش مثبت و گسترده مردم را بر خواهد انگیخت و کسی نخواهد توانست آشکارا با این هدف درافتد و این موجب پشتیبانی دامنه‌دار مردمی از او خواهد شد. مصدق همچنین بر این باور بود که صرف‌نظر از کامیابی یا ناکامی خود او، ایران نیز سرانجام می‌بایست از موهبت‌های حاکمیت ملی و دموکراسی بهره‌ور شود و به این سبب تلاش پردامنه‌ای که به ملی شدن صنعت نفت انجامید، خواه ناخواه می‌بایست ادامه یابد.»

اما خوش‌بینی‌های مصدق، در ادامه راه با مشکلاتی روبرو شد. عظیمی عنوان فرعی کتابش را «پژوهشی در کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق» نامیده است. می‌دانیم که مبارزه سیاسی مصدق برای ایجاد حاکمیت ملی و ملی کردن صنعت نفت، در سال ۱۳۳۲، در نتیجه اتحاد دشمنان داخلی و خارجی‌اش، به سرنگونی و شکست انجامید. با توجه به این نتیجه سیاسی، عظیمی در فصل‌های جداگانه تلاش کرده گروه‌های مختلف مخالف با مصدق، انگیزه‌ها، کارنامه و فرجامشان را دسته‌بندی کند و مواضع هرکدام در قبال مصدق را روایت نماید.

به‌خصوص عظیمی، بر مخالفان بومی مصدق متمرکز است و تلاش کرده، روابط پیچیده و البته پرابهام میان مخالفان داخلی و خارجی مصدق را رمزگشایی کند. شاه و درباریان، دوستداران انگلستان، فداییان اسلام و حزب توده از جمله گروه‌هایی هستند که عظیمی، ضمن بررسی انگیزه‌های مخالفت‌شان با مصدق، نقش بعدی آن‌ها را در حوادث منجر به سقوط دکتر مصدق در کودتای ۲۸ مرداد، نشان داده است.

کتاب با تکیه بر اسناد آرشیوهای انگلیسی و غربی به ما نشان می‌دهد که چگونه انگلستان، مصمم به ساقط کردن مصدق، به انواع ترفندها برای رسیدن به هدفش دست زد. ولی این تلاش‌ها بدون همکاری ایرانیان چندان مؤثر نمی‌افتاد. از سوی دیگر مخالفان بومی مصدق بدون حمایت انگلستان، و بعد امریکا، کاری از پیش نمی‌بردند. عظیمی همچنین تلاش‌های مخالفان داخلی و خارجی مصدق را دارای یک هدف مشترک می‌داند که «ثبات‌زدایی» از حکومت ملی بود. در چنین شرایطی، فعالیت‌های حزب توده و نیروهای مذهبی نیز در راستای تلاش‌های ثبات‌زدای مخالفان مصدق قرار می‌گرفت. عملیات ثبات‌زدایی که سرانجام باعث رویگردانی بدنه حامیان مصدق، افتراق متحدانش و فراهم شدن زمینه سقوطش شد. برای فهم بهتر نهضت ملی نفت که در هفتادمین سالگرد آن هستیم و همچنین بازخوانی کارنامه مصدق و علل شکست او، مطالعه درباره جبهه وسیع مخالفانش ضروری‌ است. از این منظر، برای تکمیل مطالعات‌مان درباره نهضت ملی نفت، مطالعه «حاکمیت ملی و دشمنان آن» را به شما پیشنهاد می‌کنیم. 

حاکمیت ملی و دشمنان آن، فخرالدین عظیمی، نشر نگاره آفتاب، چاپ سوم


دکتر مصدق فخرالدین عظیمی حاکمیت ملی و دشمنان آن

دیگر مطالب نقد کتاب

زندگی یک شورشی

میخائیل الکساندروویچ باکونین از چهره‌های انقلابی قرن نوزدهم بود که در 30 می 1814 در خانواده‌ای اشرافی در روسیه متولد شد. باکونین با رها کردن ارتش به جنبش رادیکال انقلابی پیوست و در کشورهای مختلفی به مبارزه پرداخت. او از مهم‌ترین چهره‌های آنارشیسم جمع‌گرا بود و با هر نوعی از قانون و حکومت مخالف بود. باکونین در سال‌های زندگی‌اش از فرانسه اخراج شد، در آلمان هم بازداشت شد و به مرگ محکوم شد. در اتریش هم همین اتفاق برایش تکرار شد و در نهایت به روسیه بازگردانده شد و در آنجا به زندان و تبعید محکوم شد اگرچه در نهایت دست به فرار زد. باکونین زندگی شگفت‌آوری داشت و نظریه سوسیالیسم آزای‌خوانه‌‌ای که در دوره پایانی عمرش مطرح کرد هنوز اهمیت دارد.  


پس از کودتا

برنامه کتاب فرانکلین، یک برنامه سازمان آمریکایی خصوصی و غیرانتفاعی بود که در سال 1331 در بحبوحه جنگ سرد تأسیس شد. نهادهای دولتی و برخی از شرکت‌های خصوصی ایالات متحده در شکل‌گیری این برنامه و حمایت مالی از آن نقش داشتند. با توجه به شرایط دورانی که موسسه فرانکلین در ایران پا گرفت و نیز نقش عمده آمریکا در شکل‌گیری این نشر، تاکنون بحث و نظرات متفاوتی درباره این موسسه و عملکرد آن شکل گرفته است که عمدتا به نقش حمایتی و تفکر حاکم بر این موسسه انتقاداتی دارد و البته بخش عمده‌ای از صاحب‌نظران نیز این موسسه را آغازگر نشر مدرن ایران می‌دانند که در عین حال بنا داشت با تسلط تفکر لیبرال، بدیلی برای تفکر مسلط چپ در ایران ایجاد کند. کتابِ «برنامه کتاب فرانکلین در ایران: آموزش و جنگ سرد فرهنگی در خاورمیانه» نوشته مهدی گنجوی تحقیقی مفصل بر مبنای اسناد و مدارک موجود درباره این موسسه است که اخیرا با ترجمه زهرا طاهری در نشر شیرازه منتشر شده است. این کتاب می‌کوشد ضمن بررسی اسناد و تحلیل تاریخیِ تأثیرات بین‌المللیِ برنامه کتاب فرانکلین (1331-1356) در زمینه صنعت چاپ و انتشار کتاب و سیاستگذاری‌های آموزشی در خاورمیانه، مناسبات بین امپریالیسم، دولت و نظام تولید دانش را نیز مورد بررسی قرار دهد.


نویسنده‌ای که از میان مردم برخاست

جلال آل‌احمد بی‌تردید یکی از مسئله‌زاترین روشنفکران و نویسندگان معاصر بوده است که موافقان و مخالفان بسیاری داشته و آرا و نظراتش به ویژه در «غرب‌زدگی» با انتقادات زیادی مواجه شده است. او از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین روشنفکرانِ صد سال اخیر ایران خوانده‌اند که حضوری فعال در فضای فرهنگی و سیاسی دورانش داشت و به‌واسطه نزدیکی و دوستی با خلیل ملکی و مصطفی شعاعیان بیش از دیگر نویسندگان زمانه‌اش به‌عنوان نویسنده‌ای سیاسی شناخته شد. امید طبیب‌زاده، پژوهشگر و منتقد ادبی، اخیرا در کتابی با عنوان «جلال آل‌احمد و معاصرانش» به جنبه‌های مختلفی از این شخصیت فرهنگی-سیاسی پرداخته است. این کتاب در چهار مقاله، مناسباتِ آل‌احمد با معاصرانش هم‌چون نیما یوشیج، همایون صنعتی‌زاده، ابراهیم گلستان و ناصر وثوقی را بازخوانی کرده و جایگاهِ تعیین‌کننده جلال آل‌احمد را در دورانش نشان می‌دهد.


انشعابیون حزب توده سخن می‌گویند

انور خامه‌ای یکی از جوان‌ترین اعضای گروه معروف به پنجاه‌وسه نفر و یکی از سران انشعاب 1326 از حزب توده بود و از شاگردان تقی ارانی به شمار می‌رفت. همایون کاتوزیان در کتابِ تازه منتشرشده خود، «تاریخ چیست؟» در مقاله‌ای به زندگیِ سیاسی انور خامه‌ای پرداخته است. «تاریخ چیست؟» مجموعه مقالات، مصاحبه‌ها و یادداشت‌های کاتوزیان در چند سال اخیر است که در این کتاب برحسب موضوع آنها گردآوری شده است. مباحث نظری، تاریخ معاصر، ادبیات و خاطرات شخصی از بخش‌های مختلف کتاب است و بیراه نیست که تاریخ معاصر بخشِ خواندنی و مفصل کتاب باشد، چراکه همایون کاتوزیان در این سا‌ل‌ها بیش از هر چیز به اعتبار تاریخ‌نگاری‌هایش شناخته شده است. او در مقاله «انور خامه‌ای» یکی از مطالبِ بخش تاریخ معاصر کتاب، این فعال سیاسی را از ارادتمندان ارانی می‌خواند که در زندان مارکسیست شد.


چهره‌ای تازه از حیدرخان عمواوغلی

حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های درخشان انقلاب مشروطه بود که به خصوص مورد توجه جناج رادیکال نهضت مشروطه قرار داشت. زندگی او به عنوان یک مبارز انقلابی با دیدگاه‌های چپ، مثل زندگی هر انقلابی دیگری، مسیری سنگلاخ و پرپیچ‌وخم بود. از آغاز که در شهریور 1281 خورشیدی برای نصب یک کارخانه برق در شهر مشهد به ایران آمد تا بهار سال 1290 که به اجبار تبعید از ایران رفت، زندگی او فراز و نشیب‌ها زیادی را سپری کرد. درباره زندگی و فعالیت‌های حیدرخان چندین کتاب تاکنون منتشر شده و به تازگی نیز روایتی تازه از زندگی این انقلابی سوسیالیست ایرانی منتشر شده که سوال‌هایی تازه درباره سوسیال دموکراسی در ایران طرح کرده است.


زندگی کوتاه تقی ارانی

تشکیل دادگاه برای زندانیان سیاسی پدیده‌ای تازه بود که اولین بار در مورد گروه 53 نفر برگزار شد. شاخص‌ترین چهره این گروه، تقی ارانی بود که 18 اردیبهشت 1316 در منزلش در تهران به دست پلیس رضاشاه دستگیر شد. زندگینامه تقی ارانی، مهم‌ترین چهره متفکران چپ مستقل با عنوانِ «تقی ارانی: یک زندگی کوتاه» نوشته یونس جلالی اخیرا در نشر مرکز منتشر شده است. این زندگینامه به قولِ مولفش نوعی سفرنامه است، روایت دورانی که یک قرن با ما فاصله دارد اما منظرها و مشغله‌های آن تفاوت چندانی با چالش‌های زمان حال ندارند. این از یک‌سو کُندی تغییرات بنیادی جوامع را نشان می‌دهد و از سویی این واقعیت را بیان می‌کند که تحولات تاریخی تنها پس از سپری شدن دوره‌های طولانی به وقوع می‌پیوندند. جلالی کشفیات نظریِ ارانی را موضوع محوری کتابش می‌خواند، یافته‌هایی که به قیمت جانِ قهرمان کتاب تمام شد و زندگی او را کوتاه کرد.


بعد از حمید اشرف

بازخوانیِ تاریخ معاصر خاصه روند تحولاتِ سیاسی کشور بدون پرداختن به جریانات و احزاب سیاسی موثر در ادوار مختلف ممکن نخواهد بود. یکی از این جریان‌های سیاسی «سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران» است که در تاریخ معاصر ما نقش بسزایی داشته و از این‌رو در چند دهه گذشته تفسیرها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون عملکرد این سازمان مطرح شده است. کتاب «در وادی انقلاب» که به تازگی به گردآوری انوش صالحی در انتشارات نگاه منتشر شده است، مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران را در دورانِ سرنوشت‌ساز منتهی به انقلاب 57 یعنی سال‌های 1355 تا 1357 بررسی می‌کند که سازمان به مرحله تازه‌ای از مبارزه عملی وارد می‌شود که آن را «توده‌ای شدن مبارزه» می‌خواند. بررسی مواضع و دیدگاه‌های سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران به‌عنوان شاخص‌ترین جریان چپ آن دوره در آستانه انقلاب برای درک چرایی تحولات سیاسی آن دوره ضرورت دارد. «در وادی انقلاب» این امکان را فراهم می‌کند تا خواننده مشتاق تاریخ معاصر ایران با بازخوانی اسناد و مدارک سازمانی به شناختِ بی‌واسطه‌ای از مواضع یکی از مهم‌ترین جریان‌های سیاسی آن ایام دست پیدا کند. در واقع این کتاب بیش از آنکه به تحلیلِ سازوکار و افکار و عقاید این جریان سیاسی بپردازد، به گردآوری اعلامیه‌ها و سایر اسناد و مدارک مربوط به سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران در حد فاصل تیرماه 1355 تا اسفند 1357 پرداخته است.