از کودتای 28 مرداد 1332 تاکنون حدود هفت دهه می‌گذرد اما این رویداد تاریخی همچنان محلِ نقد و نظراتِ مختلفی است. عمده نقدهایی که به نقشِ عوامل داخلی در کودتا پرداخته‌اند با محوریت حزب توده و عملکرد این حزب در برخورد با نهضت ملی شدن صنعت نفت، دولت ملی، سیاست‌های مصدق و دست آخر، کودتای 28 مرداد شکل گرفته‌اند. در این میان، خلیل ملکی از چهره‌های مطرح سوسیالیست و طرفداران مصدق تندترین نقدها را به حزب توده و رفتار این حزب در مواجهه با کودتا دارد و همین انتقادات مبنای کتابِ «درس 28 مرداد» است که به‌عنوان یکی از منابع مربوط به این واقعه تاریخی قابل‌تأمل و بازخوانی است.
انتقاداتِ خلیل ملکی به حزب توده گاه چنان تندوتیز است که گویی تنها مقصر کودتا اشتباهات و خطاهای محاسباتی و بی‌عملی این حزب بوده، از این‌رو به نظر می‌رسد خلیل ملکی گاهی در نقدهایش به حزب توده و انفعالِ این حزب در جلوگیری از کودتا اغراق کرده است. بسیاری از مورخان نیز به‌خصوص بعد از افشای بخشی از اسناد سیا مربوط به کودتای 28 مرداد، این نقدها را در جاهایی دور از واقعیت دانسته‌اند. به هر حال، در بازخوانی وقایع کودتای 28 مرداد 1332، بازخوانی و واکاوی متونِ مربوط به آن دوران، خاصه روایات و خاطرات کسانی که در آن دوران در صحنه سیاست حضور داشتند به فهم دقیق‌تر چندوچونِ یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ما کمک می‌کند. سرگذشت تدوین این کتاب، به نقل از دکتر کمال قائمی از این قرار است که مانند پاره‌ای از رساله‌های تحقیقی و تحلیلی دیگر در کتابخانه و خانه و دانشکده‌ای تألیف نشده بلکه خلیل ملکی آن را پس از کودتا در زندانِ فلک‌الافلاک نوشته است. در حدود یک سالی که ملکی در زندان گذراند فرصت خوبی برای تأمل در وقایع منجر به کودتای 28 مرداد پدید آمد و حاصل این تأملات به رساله «درس 28 مرداد» منجر شد. دکتر کمال قائمی روایت می‌کند که «در آن زمان از تعداد چهار نفر هم‌اطاقی‌های ملکی کاسته شده، اکثر زندانی‌ها هم آزاد شده بودند و برای او فرصت و امکان بیشتر برای نوشتن بی‌سروصدا پیدا شده بود. در این زمان جزوه تعلیماتی داخلی حزب توده مخفیانه به دست او رسانده شده بود. این جزوه درواقع در پی تطهیر ذمه سران توده و ترضیه باقی‌مانده افراد ناراضی و حیران حزب بود. منظور دیگر چه‌بسا روشن کردن علل شکست برای نیروهای عصبانی ملی بود که احتمالاً هنوز نمی‌دانستند نتایج اشتباهات سیاسی، تاکتیکی و استراتژیک رهبری نهضت ملی را تحلیل و تخمین کنند. مشکل کار فرستادن دست‌نوشته‌ها به خارج بود؛ نوشته‌های مردی که دستگاه دربار و دولت نظامی از انتشار افکار و آراء او نگران بودند به‌خصوص که از گستردگی و نفرات مستعد حزبی که او رهبری کرده بود نیز آگاه بودند.»
خلیل ملکی پس از آزادی از زندان به‌تدریج مطالبت کتاب را تکمیل می‌کند و به شکل رونویسی‌شده در جاهای مختلف نگهداری می‌کند. در این دوره مدارک و مآخذ بیشتری در اختیار ملکی قرار گرفت که تهیه و رساندن آنها به خانه ملکی و خارج کردنشان مدت‌ها زمان برد. با همه این احتیاط‌ها در اثر هجوم‌های مختلف به خانه ملکی از اصل فتوکپی و رونویس‌ها به‌جز یک نسخه به جا نماند که بعدها در قالب کتاب «درس 28 مرداد» چاپ شد. خلیل ملکی در کتاب بدون هیچ مسامحه و مدارایی حزب توده را به خیانت علیه نهضت ملی متهم می‌کند و برخلافِ حزب توده که علل ناکامی نهضت ملی را در مماشات دولت دکتر مصدق نسبت به امپریالیسم و ایادی آن جستجو می‌کرد، عاملِ اصلی کودتا و ناکامی نهضت ملی را مماشات و کوتاهی دولت مصدق در برابر تحریکات حزب توده می‌داند. «در دوره اول نهضت ملی - تا 30 تیر 1331- که نهضت از طرف سران حزب توده به عاملیت امپریالیسم آمریکا متهم می‌شد و هدف حمله مستقیم آنها بود، نهضت ملی که نه‌تنها مستقل از حزب توده بلکه علی‌رغم ظاهر و باطن آن حزب کار می‌کرد، تمام پیروزی‌های خود را به دست آورد اما از سی تیر تا 28 مرداد که حزب توده تظاهر به ائتلاف و تظاهر به پشتیبانی از نهضت ملی کرد، نهضت آسیب‌پذیر شد و چون برای رفع این آسیب‌پذیری اقدامی صورت نگرفت، توده‌ای‌ها توانستند با سوءاستفاده از حس انقلابی جوانان نهضت ملی، شعارهای ضد آمریکا و ضد پایگاه‌های اجتماعی آنان را به نام نهضت به قالب بزنند و برعکس دوره پیش از 30 تیر شکست سیاست خارجی و سیاست داخلی دولت نهضت ملی را به ملت ایران تحمیل کردند.»
ملکی در این رساله موضوعات مختلفی را حول محور عملکرد حزب توده بررسی می‌کند: ادعانامه بر علیه کمیته مرکزی حزب توده (از طرف اعضاء و مسئولین حزب)، ایران و سیاست بزرگ جهانی، نهضت ملی ایران در مقابل قدرت‌های بزرگ جهان، ستون فقرات سیاست بعد از جنگ شوروی که تعیین‌کننده خط‌مشی حزب توده در مسئله نفت و نهضت ملی ایران بود، تبلیغ برای صلح بین دول بزرگ و تشکیل جبهه واحد برای خدمت به ستاد زحمتکشان جهان، هدف نهضت ملی متناقض یا هماهنگ با سیاست جهانی شوروی است؟، اعتراف سران حزب توده به اشتباه خود دروغ است، آنها مطابق اصیل‌ترین اصل استالین رفتار کرده‌اند، آیا دکتر مصدق مطابق ادعای توده‌ای‌ها در مقابل آمریکا و دربار سازشکار بود؟، لیبرالیسم دولت نهضت ملی، جبهه واحد ضد استعمار، تکامل حوادث از 30 تیر تاریخی تا کودتای 28 مرداد، و دست آخر اینکه؛ آیا واقعه 28 مرداد قابل اجتناب بود؟
ملکی همچنین در رساله‌اش، دولت ملی و مصدق را نیز از تیغ تند نقد بی‌نصیب نمی‌گذارد و با نقد «لیبرالیسم دولت دکتر مصدق» به جوانب دیگری از کم‌وکاستی‌های حاکم بر نهضت ملی اشاره می‌کند. به اعتقاد ملکی، اگر مانند دوره اولِ نهضت ملی سیاست واقع‌بینانه‌ای دنبال می‌شد تأثیر مطلوبی بر حل‌وفصلِ مسئله نفت داشت و در این باره می‌نویسد: «هرچند این حل واقع‌بینانه مورد حسن استقبال عوام‌فریبان واقع نمی‌شد و در وهله اول وجاهت شخصیت بزرگ دکتر مصدق به‌اندازه امروزی نمی‌شد ولی در نتیجه بهبود اوضاع اقتصادی به‌زودی وضع برمی‌گشت. به فرض اینکه حزب توده به‌اضافه چند عوام‌فریب و چند فریب‌خورده به ارزش کارهای مصدق پی نمی‌بردند، تاریخ ایران نام دکتر مصدق را حتی خیلی باعظمت‌تر از آنچه هم‌اکنون یادآوری می‌کرد یاد می‌نمود.»
خلیل ملکی ضمنِ نقد سیاست‌های حزب توده، گذشته را عبرت و چراغ راه آینده می‌داند و معتقد است حزب توده جز تطابق کامل با منافع اتحاد شوروی راه و روش دیگری تصور نمی‌کرد، اما «با استفاده از سیاست‌های جهانی حاضر، نهضت ملی اصیل می‌تواند پیروز شود و اگر در 28 مرداد ما نتوانستیم پیروز شویم دلیل نمی‌شود که در آینده پیروز نشویم. فقط باید از گذشته عبرت بگیریم.»
کتابِ «درس 28 مرداد از لحاظ نهضت ملی ایران و از لحاظ رهبران خائن حزب توده» گرچه تحلیلی یک‌جانبه‌گرا و معطوف به نقش حزب توده در وقایع منتهی به کودتای 28 مرداد 1332 است اما از آنجا که به قلمِ رهبر یکی از مهم‌ترین نیروهای طرفدار نهضت ملی یعنی حزب زحمتکشان ملت ایران (نیروی سوم) نوشته شده قابل‌تأمل است، کسی که در عینِ انتقاد به عملکرد دکتر مصدق خطاب به او گفت «راهی که شما می‌روید به جهنم است ولی ما تا جهنم هم به دنبال شما خواهیم آمد!»
منبع: «درس 28 مرداد از لحاظ نهضت ملی ایران و از لحاظ رهبران خائن حزب توده»، خلیل ملکی، انتشارات پردیس دانش