از نهضت آزادی تا مجاهدین

کارنامه سازمان مجاهدین خلق در دوران پهلوی از دریچه خاطرات لطف‌الله میثمی

1400/06/08

یکی از بهترین منابع مکتوب برای بازخوانی تاریخچه‌ی پیش از انقلابِ مجاهدین خلق و به‌خصوص زمینه‌های تشکیل این سازمان چریکی، خاطرات سه‌جلدی لطف‌الله میثمی از اعضای سابق این سازمان است. در جلدهای اول و دوم خاطرات میثمی شرح زندگی سیاسی او را از زمان عضویت در انجمن اسلامی دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران، همراهی با نهضت آزادی ایران به رهبری مهندس بازرگان در آغاز دهۀ چهل، و سپس پیوستنش به سازمان مجاهدین خلق در نیمۀ دهۀ چهل می‌خوانیم؛ سازمانی مخفی که توسط محمد حنیف‌نژاد هم‌تشکیلاتی‌اش در نهضت آزادی برای مبارزۀ مسلحانه با حکومت شاه تأسیس شد. دو جلد نخست خاطرات میثمی اهمیت بالایی در شناخت تاریخچۀ تأسیس سازمان و شخصیت بنیان‌گذاران آن همچون حنیف‌نژاد و سعید محسن دارند اما دربارۀ پرمناقشه‌ترین رویداد مربوط به این سازمان، یعنی تغییر ایدئولوژی این سازمان از اسلام به مارکسیسم تقریباً مسکوت هستند. جلد سوم خاطرات میثمی به همین موضوع و واکاوی دلایل این واقعه می‌پردازد. البته در هر سه جلد خاطرات با زندگی و کارنامه شخصی لطف‌الله میثمی نیز آشنا می‌شویم، چریکی که در شب عروسی‌اش در سال ۱۳۵۰ بازداشت شد و دو سال زندان کشید اما پس از آزادی دوباره به سازمانش پیوست. این‌بار در حال ساختن یک بمب صوتی، دو چشم و یک دستش را از دست داد و گرفتار ساواک نیز شد اما توانست در زندان شاه دوام آورد.

 

شهریور ماه سال ۱۳۵۰ شمسی، درست نیم‌قرن پیش، مأموران ساواک به ده‌ها خانه در تهران هجوم بردند و نزدیک به صد جوان را بازداشت کردند. بازداشت‌شدگان عموماً اعضا یا مرتبطین با سازمان مجاهدین خلق ایران بودند که در سال ۱۳۴۴ تأسیس شده بود اما تا سال ۱۳۵۰ توانسته بود به حیات و گسترش تشکیلاتی مخفیانه خود ادامه بدهد. شهریور ۱۳۵۰، ساواک که از مدتی قبل به وجود یک سازمان مخفی مسلح با ایدئولوژی اسلامی پی برده بود، پس از مدتی تعقیب و مراقبت، نگران از احتمال عملیات اعضای این سازمان در روزهای برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی به خانه‌های تیمی شناسایی‌شده هجوم برد و بیشتر اعضای آن را بازداشت کرد؛ پیش از آنکه حتی دست به یک عملیات چریکی زده باشند. از همان زمان بود که حکومت پهلوی برای توصیف این گروه چریکی، که ایدئولوژی‌اش ترکیب اسلام و مارکسیسم بود، از لقب مارکسیست‌های اسلامی استفاده کرد.

مجاهدین خلق اگرچه در شهریور ۱۳۵۰ ضربه سختی از ساواک خورد اما در سال‌های بعد با انجام عملیات‌های مختلفِ ترور، تبدیل به یکی از اصلی‌ترین سازمان‌های چریکی مبارزه‌جو با حکومت شاه شد. ماجرا برای رهبران این سازمان، سال‌ها قبل و از سال ۱۳۴۴ شروع شده بود. زمانی که جوانان مبارز و مسلمان نزدیک به نهضت آزادی ایران، تصمیم گرفتند یک گروه مخفی چریکی برای پیکار با شاه بر اساس ایدئولوژی اسلامی بنا کنند. یک دهه بعد از سال ۱۳۴۴، در زمانی که تقریباً همه رهبران و بنیانگذاران اولیه این سازمان اعدام یا کشته شده بودند، بخش بزرگی از مجاهدین خلق به مارکسیسم گرویدند و این گروه دوپاره شد.

 

از نهضت آزادی تا مجاهدین

این عنوان نخستین جلد خاطرات میثمی‌ست که در سال ۱۳۷۸ منتشر شده است. جلد اول خاطرات میثمی در واقع ما را به دالانی از تاریخ می‌برد که زمینه‌های تأسیس یک سازمان چریکی مسلمان در آن ایجاد شده است. لطف‌الله که در سال ۱۳۱۹ در یک خانواده مذهبی در اصفهان متولد شده، در سال تحصیلی ۱۳۳۸ به دانشکده فنی دانشگاه تهران وارد می‌شود. ورود میثمی به دانشگاه همزمان است با فضای باز سیاسی در ایران ناشی از روی کار آمدن دولت کندی در آمریکا و آغاز دور جدید فعالیت جبهه ملی ایران. میثمی به دلیل علایق مذهبی‌اش، جذب انجمن اسلامی دانشکده فنی می‌شود و معلمان عقیدتی‌اش، آیت‌الله طالقانی و مهدی بازرگان هستند. به همین دلیل وقتی بازرگان و طالقانی تصمیم به تأسیس یک گروه سیاسی با پشتوانه عقاید مذهبی می‌گیرند، میثمی نیز به آن گروه یعنی نهضت آزادی ایران می‌پیوندد. اما فعالیت علنی نهضت آزادی به دنبال وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و فشار نهادهای امنیتی دشوار شد و سران نهضت آزادی و برخی اعضای آن از جمله میثمی برا مدتی گرفتار زندان شدند. سرکوب فعالیت‌های سیاسی علنی گروه‌هایی همچون جبهه ملی و نهضت آزادی توسط ساواک در اوایل دهه‌ی چهل. جوانان عضو این تشکل‌ها را به فکر ایجاد سازمان‌های مخفی و مبارزه مسلحانه انداخت. رویه‌ای که در آن روزگار در کشورهای جهان سوم، طرفدار کم نداشت. وقایع چین، کوبا، الجزایر و ویتنام چراغ راه این جوانان برای ستیزه‌جویی با حکومت پهلوی بود. دوست و هم‌تشکیلاتی میثمی در نهضت آزادی، محمد حنیف‌نژاد از جمله این جوانان بود که حوالی سال ۱۳۴۴ سازمان مخفی خود را تأسیس کرد و همراه جمع کوچکی، به کار مطالعاتی بر منابع اسلامی و چپ و تهیه جزوات از آن‌ها برای تدوین استراتژی مبارزه مشغول شد. میثمی نیز که پس از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی نفت، در استخدام یک شرکت آمریکایی بود، مدتی برای آموزش راهی آمریکا شد و در بازگشت، به جمع یاران حنیف‌نژاد پیوست. در خاطرات میثمی شرح دقیقی می‌خوانیم از وقایع سال‌های اولیه تأسیس این گروه مخفی. زمانی که حنیف‌نژاد، سعید محسن، مسعود رجوی، لطف‌الله میثمی و بدیع‌زادگان در خانه‌ای تیمی در بلوار الیزابت (کشاورز فعلی)، مشغول مطالعه، ورزش و بحث‌های سیاسی و اعتقادی هستند و خود را برای چریک شدن آماده می‌کنند. اما زمستان سال ۱۳۴۹، در حالی که مجاهدین همچنان مشغول عضوگیری کار مطالعاتی و آموزش‌های نظامی مخفی بودند، چریک‌های فدایی خلق مبارزه مسلحانه را آغاز کردند. به گونه‌ای که این تلقی در سازمان چریکی موازی مسلمان پیش آمد که قدری از مسیر مبارزه عقب مانده است. شش ماه پس از واقعه سیاهکل، ساواک که از چند ماه قبل وجود این گروه را شناسایی کرده بود، عمده اعضای آن را پیش از آنکه به عملیات دست بزنند بازداشت کرد. میثمی نیز در شب عروسی‌اش بازداشت و زندانی شد.

 

آن‌ها که رفتند

این عنوان جلد دوم خاطرات میثمی‌ست که سال ۱۳۸۲ منتشر شده است و به وقایع سال‌های ۱۳۵۰ یعنی زمان لو رفتن مجاهدین و بازداشت میثمی تا سال ۱۳۵۳ یعنی زخمی شدن و بازداشت دوباره او در یک خانه تیمی در حین ساختن یک بمب صوتی می‌پردازد. بخش عمده‌ی کتاب شرح وقایع زندان میثمی از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ به همراه بنیانگذاران مجاهدین است. زمانی که از یک سو مؤسسین این گروه یعنی حنیف‌نژاد، سعید محسن و بدیع‌زادگان به همراه تعداد دیگری از اعضا به جوخه اعدام سپرده شدند و از سوی دیگر بقایای این سازمان، جنگ چریکی شهری با حکومت پهلوی را از طریق ترور و بمب‌اندازی آغاز نمودند. خاطرات میثمی تجربه زندان جمعی اعضای گروه مجاهدین و حوادث و جبهه‌گیری‌های درون زندان را نیز برای ما روایت می‌کند. البته در این جلد از خاطرات، مشاهدات از نزدیک میثمی از آخرین روزهای زندگی مؤسسین مجاهدین همچون حنیف‌نژاد، سعید محسن و بدیع‌زادگان با لحنی حماسی آمیخته شده و باالتبع به آن‌ها جنبه‌ای اسطوره‌ای بخشیده است. برخلاف رده‌های بالای مجاهدین، میثمی تنها به دو سال حبس محکوم، و پس از گذراندن ایام حبس، آزاد شد و دوباره به خانه‌های تیمی پیوست. آن‌هم در روزهایی که برخلاف سال‌های پایانی دهه‌ی چهل، حالا این سازمان چریکی از یک سو درگیر جنگی تمام‌عیار با ساواک بود و از سوی دیگر بحران تغییر ایدئولوژی در آن بروز کرده بود و بخش عمده کادر رهبری سازمان یعنی تقی شهرام و بهرام آرام مارکسیست شده بودند. در چنین معبر پردردسری، میثمی، مجروح شد و دوباره سر از زندان ساواک درآورد.

 

تولدی دیگر

این عنوان سومین جلد خاطرات آقای میثمی‌ست که سال ۱۳۹۸ منتشر شده است. آقای میثمی به طرز معجزه‌آسایی در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۳ از انفجار بمب در دستش و سپس انتحار با جویدن سیانور جان به در برد. از آن زمان، خانواده و دوستانش هر سال شب بیست‌وهشتم مرداد برای او جشن تولد می‌گیرند؛ تولدی دوباره. جلد سوم خاطرات میثمی علاوه بر شرح شکنجه‌ها و مصائب رفته بر او در سال‌های پس از مجروحیت و زندان، بر پرمناقشه‌ترین رویداد مربوط به این سازمان، یعنی تغییر ایدئولوژی متمرکز است. میثمی که طرفدار جناح مذهبی سازمان است، تلاش کرده به این سؤال پاسخ دهد که چه ایراداتی در آموزه‌های ایدئولوژیک مجاهدین خلق وجود داشت که بخش بزرگی از اعضای آن را از اسلام به مارکسیسم سوق داد؟ میثمی برای پاسخ به این سؤال نقد خود را متوجه رهبران فکری و معلمان خود مهدی بازرگان، محمد حنیف‌نژاد و سعید محسن کرده و برخلاف جلد دوم خاطراتش، این واقعه را یکسر به گردن تقی شهرام نینداخته است.

میثمی ما را به میانۀ بحث چریک‌ها در خانه‌های تیمی دربارۀ تبعات گرویدن سازمان به مارکسیسم نیز می‌برد. مثلاً به بحثی اشاره می‌کند که میان سیمین صالحی و بهرام آرام، دو هم‌خانه‌ای میثمی در خانۀ تیمی، در گرفته بود و صالحی به آرام گفته بود: «این راهی که می‌روید خطرناک است. مذهب در جامعۀ ما خیلی قوی است و شما از بین می‌روید» اما آرام به او پاسخ داده بود: «من ۲۰ یا ۱۰۰ برابر تو می‌دانم که مذهب قوی است ولی به همان اندازه روبناست». بعد از انفجار در خانه تیمی، میثمی در شرایط بسیار بد جسمانی به مدت شانزده ماه به زندان انفرادی می‌افتد و آن‌جاست که شبهات دربارۀ ایدئولوژی اسلامی سازمان برای او جدی‌تر می‌شود. شرحی که میثمی از تردیدهایش دربارۀ اعتقادات مذهبی در زندان انفرادی به دست می‌دهد، از بخش‌های خواندنی خاطرات اوست. میثمی در همۀ اعتقاداتش شک می‌کند؛ برای نخستین‌بار در عمرش نماز را کنار می‌گذارد، و شروع می‌کند به تفکر و تعمق دربارۀ اصل توحید؛ تا این‌که در پایان این روزهای برزخی میثمی به پاسخ نهایی می‌رسد: «یک روز خیلی به من فشار آمد گفتم خدایا اگر هستی هستی‌ات را به من بنما، دیگر بیچاره شده‌ام. همین که روی تشک دراز کشیده بودم می‌گفتم آیا چون من دیوار سلول را نمی‌بینم، این دیوار وجود ندارد؟ گفتم نه وجود دارد» و بعد با الهام از این گفتۀ لنین که «اگر کسی بخواهد واقعیت را اثبات کند به دام ایده‌الیسم می‌افتد»، به این نتیجه می‌رسد که خدا را نمی‌توان اثبات کرد؛ بنابراین دوباره نماز خواندن را از سر می‌گیرد و تصمیم می‌گیرد ایمان را بر شناخت مقدم دارد.

خاطرات سه‌جلدی میثمی می‌تواند برای بازخوانی تاریخچه مبارزات مسلحانه با ایدئولوژی اسلامی علیه حکومت شاه مفید باشد و البته منبع تاریخ شفاهی مهمی برای بازخوانی تاریخ سیاسی دهه چهل و پنجاه نیز محسوب می‌شود.

 

خاطرات لطف‌الله میثمی نهضت آزادی مجاهدین خلق

دیگر مطالب تاریخ شفاهی

پیام و پیمان

از غیاب شاعر معاصر مطرح، امیرهوشنگ ابتهاج معروف به هوشنگ ابتهاج با تخلصِ «ه. ا. سایه»، یک سال گذشت. سایه، غزل‌سرایی که به سرودن شعر نو نیز می‌پرداخت و همزمان به شعر قدیم و جدید ایران، به شعر نوِ نیما و غزل شهریار ارادت داشت، به دلیل فعالیت‌های سیاسی‌اش چهره‌ای شناخته‌شده بود. درباره ادوار مختلفِ شاعری‌ و سیاست شعری او نظرات مختلف و نقدهای تند و تیزی وجود دارد و البته خودِ هوشنگ ابتهاج نیز در کتاب «پیر پرنیان‌اندیش» که گفت‌وگوی شش‌ساله با میلاد عظیمی و عاطفه طیه است از خاطرات نُه دهه زندگی پرفراز و نشیب خود سخن گفته است و به زبانی صریح و بی‌پرده درباره چهره‌های مختلف فرهنگی و سیاسی معاصر اظهارنظر کرده است. درباره مواضع سیاسی ابتهاج تردیدی نیست که او به حزب توده نزدیک بوده است اما ارتباط سایه با حزب توده فراز و نشیب‌هایی داشته که خود او نیز در معدود مصاحبه‌هایش به آن پرداخته است. به مناسبت سالمرگ سایه در 19 مرداد سال گذشته به ارتباط او با حزب توده و فعالیت‌های سیاسی شاعر، از قول خودش و از منظر همفکرانش نگاهی انداخته‌ایم. 


افسانۀ ملکم خان

در میان مشروطه‌خواهان و روشنفکرانِ موثر در انقلاب مشروطه ایران، میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ملکم خان (1212-1287) از سرشناس‌ترین روشنفکران سیاسی دورانی است که جنبش مشروطیت در ایران آغاز شد و به ثمر رسید. او هم در دره سلطنت ناصرالدین شاه و هم در دوره مظفرالدین شاه در پیشبرد تفکر قانون‌خواهی و مشروطه‌طلبی تأثیر بسزایی داشت. ملکم خان و طالبوف، از معدود روشنفکران معروف آن دوران بودند که این بخت را داشتند تا انقلاب مشروطه و به ثمر رسیدن مبارزاتِ قانون‌خواهی را تجربه کنند. ملکم خان دو سال بعد از اعلان مشروطیت هم در قید حیات بود و تحولات ایران را از دور می‌دید. درباره ملکم خان، شیوه تفکر و زندگی سیاسی او و مهم‌تر از همه، نقشی که در تحولات فکری دوران مشروطه داشت، تاکنون نقد و نظرات مخالف و موافق بسیاری مطرح شده است که یکی از آنان، کتاب «مشروطه ایرانی» دکتر ماشاالله آجودانی است که فصلی از آن را به شخصیت سیاسی ملکم اختصاص داده و سعی داشته تا تصویر واقعی‌تری از این روشنفکر مطرح مشروطه ترسیم کند. 


جوی خون و جدایی دربار از ملت

وضعیت آشفته اقتصادی از یک‌سو و رشد آگاهی سیاسی از سوی دیگر باعث شده بود که در سال 1284 زمینه‌های بروز انقلاب سیاسی و اجتماعی بزرگی در ایران فراهم شود. از ماه‌های ابتدایی سال 1284 تا مرداد 1285 که فرمان مشروطیت صادر شد ایران بحران‌ها و وقایع‌ مهمی را پشت سر گذاشت و محرم آن سال نیز تحت تاثیر وضعیت اجتماعی و سیاسی کشور بود. در این بازه زمانی چند موج اعتراضی یکی پس از دیگری سر رسیدند و تشکیل کمیته‌ها و گروه‌هایی که به سازماندهی اعتراضات می‌پرداختند در پیشبرد اعتراضات نقشی محوری داشتند.


کارگران چاپخانه و اولین اعتصاب سراسری تاریخ مطبوعات

در روزهای پایانی تیرماه 1286 و در پی توقیف نشریه «حبل‌المتین»، کارگران چاپخانه در کنار روزنامه‌نگاران و کتابداران اعتصاب کردند. از این اعتصاب سراسری با عنوان اولین اعتصاب سراسری در تاریخ مطبوعات ایران یاد شده است. اعتصابی که حدود یک هفته ادامه داشت و در نهایت با حصول نتیجه به پایان رسید. در پی این اعتصاب سراسری مقامات مجبور به پذیرش خواست اعتصاب کنندگان شدند و از حبل‌المتین رفع توقیف شد. این تنها کنش قابل توجه کارگران چاپخانه در آن دوره نبود. آنها در آن زمان با سازماندهی فعالیت‌هایشان و تشکیل اولین اتحادیه کارگری گامی بلند در تاریخ مبارزات کارگران در ایران برداشتند. سازماندهی کارگران چاپ هم حول امور صنفی بود و هم حول تحولات سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه. آنها همچنین نشریه‌ای منتشر کردند که امروز به عنوان سندی کارگری اهمیتی بسیار دارد. 


راهی در ظلمات

احمدرضا احمدی، شاعر نوگرای معاصر بیستم تیر ماه در سنِ 83 سالگی از دنیا رفت. احمدی، شاعر، نویسنده، منتقد هنری، و از اعضای دوران طلاییِ کانون پرورش فکری کودکان ‌و نوجوانان بود و از پیشگامان جریان موج نو که در سال ۱۳۴۳ به همراه با چهره‌های سرشناسی همچون نادر ابراهیمی، اسماعیل نوری علاء، مهرداد صمدی، محمدعلی سپانلو، بهرام بیضایی، اکبر رادی، جعفر کوش‌آبادی، مریم جزایری و جمیله دبیری گروه «طرفه» را تأسیس کرد. عمده اعضای «طرفه» دانشجویانی بودند که سودای انقلاب ادبی در سر داشتند. احمدرضا احمدی از آغاز شعر سرودن در قالب شعر موج نو‌ و سپید خود را به‌عنوان شاعری نوگرا معرفی کرد که در سنت نیمایی شعر می‌سرود. با اینکه احمدی در زمینه‌های مختلف شعر و قصه کودکان و نمایشنامه و حتی رمان فعالیت داشته است بیش از همه به‌واسطه شعرها و نوع نگاهِ متفاوتش به شعر نیمایی شهرت یافت و تا آخر عمر نیز به‌عنوان شاعری که شعرهای ساده و سرراست اما عمیق سرود شناخته می‌شد.   


سفر شاه به آلمان

خرداد 1346 مصادف با اواخر ماه مه و اوایل ماه ژوئن 1967، محمدرضاشاه پهلوی به همراه فرح پهلوی با دعوت رسمی رئیس‌جمهوری وقت آلمان به این کشور رفتند و به بازدید از چندین شهر آلمان پرداختند. سفر آنها اما تبعات زیادی هم برای حکومت شاه و هم برای جامعه آلمان داشت. علی‌رغم تمام فشارهای پلیس آلمان شاه به هر جا که می‌رفت دانشجویان معترض سایه‌به‌سایه‌اش تظاهرات می‌کردند. دوم ژوئن (12 خرداد) و در جریان بازدید شاه از برلین غربی تظاهرات مخالفان به قدری گسترده شد که نیروهای پلیس توان کنترل آن را نداشتند. در این روز یک دانشجوی آلمانی که در تظاهرات ضد شاه شرکت کرده بود کشته شد و این اتفاق به تغییر و تحولات بزرگی در جنبش دانشجویی آلمان منجر شد. رد این اتفاق در جنبش‌های چپ 1968 هم دیده می‌شود. از عکس و فیلم‌هایی که از آن روز منتشر شده، لباس‌شخصی‌ها و چماق‌بدستان طرفدار شاه که همراه با او از ایران به آلمان رفته بودند هم دیده می‌شوند و درواقع نیروهای امنیتی و سرکوبگر سوغاتی شاه در آلمان بودند.


نبرد با سیاست

 باقر پرهام، مترجم و از روشنفکران موثر و نامدار معاصر، هفتم خرداد در دیار غربت و در آستانۀ 88  سالگی چشم از جهان فروبست. باقر پرهام تفکرات چپ داشت اما همواره بر استقلال رأی خود و تلقی خاصی که از مارکسیسم داشت و گاه از جریان چپ مسلط فاصله می‌گرفت، اصرار می‌ورزید. او مترجم و پژوهشگری تمام‌وقت و پرکار بود و آثار مبنایی و ارزشمندی در طول عمر خود به یادگار گذاشت. آثار مهمی از کارل مارکس مانندِ ترجمه «گروندریسه» (مبانی نقد اقتصاد سیاسی) همراه با احمد تدین، «نبردهای طبقاتی در فرانسه از ۱۸۴۸ تا ۱۸۵۰»، «هیجدهم برومر لوئی بناپارت»، آثاری از هگل با عنوانِ «استقرار شریعت در مذهب مسیح» و «پدیدارشناسی جان»، هم‌چنین کتاب‌هایی از امیل دورکیم، ریچارد سنت، لئو اشتراوس، میشل فوکو، روژه گارودی و ریمون آرون از آثار مهمِ به‌جامانده از او است. پرهام دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی از فرانسه بود و نیز، از اعضای موثر کانون نویسندگان ایران بود که در دورانِ طلاییِ کانون نقشی عمده و محوری داشت و در سال ۱۳۵۸، همراهِ احمد شاملو، محسن یلفانی، غلامحسین ساعدی و اسماعیل خویی، از اعضای هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران بودند. او یکی از سخنرانان اصلی ده شب گوته نیز بود که در تاریخ ادبیات و روشنفکری معاصر به‌عنوان مهم‌ترین رویداد انقلابیِ ادبی از آن یاد می‌کنند.