چشم‌انداز انقلابی رهایی زنان

کلارا زتکین در ویدراو از توابع منطقه ساکسن آلمان به دنیا آمد. پدرش مدیر مدرسه و شخصیتی مذهبی اما مادرش فرانسوی و زنی آزاداندیش بود. این خانواده در سال 1872 به لایپزیک نقل مکان کردند و کلارا در دانشکده معلمان مشغول به تحصیل شد. او در سال 1878 به حزب کارگران سوسیالیست آلمان پیوست که از پایه‌های تاسیس حزب سوسیال دموکراتیک آلمان بود. دولت بیسمارک در سال 1878 فعالیت کمونیستی را ممنوع اعلام کرد و حدود چهار سال پس از این زتکین به تبعید رفت و در فرانسه روزنامه‌نگاری و مترجمی خواند و سپس در همان‌جا از اعضای موسس گروه سوسیالیست انترناسیونال شد. کلارا در فرانسه با اوسیپ زتکین، از یهودیان روس و مارکسیست انقلابی، آشنا شد و این آشنایی به ازدواج آنها منجر شد که حاصلش دو پسر بود. اوسیپ در سال 1889 درگذشت و کلارا با پسرانش به اشتوتگارت رفت. او چند سال بعد با گئورگ فردریک زوندلِ هنرمند ازدواج کرد. خانه زوندل یکی از محل‌های ملاقات مارکسیست‌های آن زمانه بود و لنین نیز در سال 1907 به دیدار آنها رفته بود. 

زتکین حدودا بیست و پنح سال سردبیر روزنامه برابری از انتشارات حزب سوسیال دموکراتیک آلمان برای زنان بود. در همین دوران همراه رزا لوکزامبورگ از مخالفان جدی تجدیدنظرطلبی برنشتاین بودند و مارکسیسم انقلابی را نمایندگی می‌کردند. 

زتکین با چهره‌های شاخص عصرش همچون پوتیه، پل لافارگ و لوئی میشل آشنا بود و همراه با رزا لوکزامبورگ، اگوست ببل و فرانتس مرینگ در تشکل‌ها و سازمان‌های کارگری علیه نظام سرمایه‌اری و به نفع طبقه کارگر مبارزه کرد. او در سال 1910 در کنگره کپنهاگ روز جهانی زن را پیشنهاد داد و این یکی از نقاط عطف زندگی‌اش به شمار می‌رود. در این سال اولین کنفرانس جهانی زنان در دانمارک برگزار شد. 

ماری.آلیس واترز، از فعالین جنبش فمینیستی و سردبیر نیو اینترنشنال، در بررسی تاریخی‌اش از روندها و دیدگاه‌های جنبش‌های اجتماعی زنان، زتکین را از سرسخت‌ترین حامیان جناح چپ مارکسیست می‌داند که جنبش سوسیالیستی زنان را در تمام دوارن قبل از جنگ جهانی اول رهبری کرد. او در بررسی‌اش نشان می‌دهد که زتکین در درون حزب سوسیال دموکرات آلمان جنگید تا چشم‌اندازی انقلابی در زمینه مبارزه برای رهایی زنان را رشد و گسترش دهد. البته زتکین تنها در این زمینه نقش رهبری ایفا نمی‌کرد. او در سال 1914، زمانی که اکثریت رهبری سوسیال دموکرات آلمان در مقابل امپریالیسم آلمان تسلیم شدند و به حمایت از طبقه حاکم خودشان برای شرکت در جنگ جهانی اول رای دادند، کلارا زتکین جزو تعدادی انگشت‌شمار از سوسیال دموکرات‌های آلمان بود که به همراه رزا لوکزامبورگ و کارل لیبکنخت از حزب سوسیال دموکرات آلمان بریدند و موضع انترناسیونالیست انقلابی خود را حفظ کردند. 

حزب سوسیال دموکرات آلمان در تمام سال‌های نخستین دهه 1890 کار خود را در زمینه ساختن اتحادیه‌های کارگری زنان متمرکز و دستاوردهای مهمی هم کسب کرد. سپس در سال 1896 و به اصرار زتکین، حزب سوسیال دموکرات آلمان پیشنهادی را تصویب کرد تا ایجاد سازمان‌های ویژه‌ای را برای کار سیاسی فشرده‌تر در میان زنان دنبال کند. آن سازمان‌ها علاوه بر کار در زمینه اهداف کلی حزب، باید بر بخشی از مسائلی که مورد توجه خاص زنان بود متمرکز می‌شدند. مسائلی نظیر تساوی سیاسی، بیمه زایمان، تصویب قوانین حمایتی برای زنان کارگر، آموزش و امنیت برای کودکان و آموزش سیاسی برای زنان. 

نگاهی به وضعیت زنان در آن دوره اهمیت این اقدامات را روشن‌تر می‌کند: در دهه اول قرن بیستم یعنی تا سال 1908 در اغلب نواحی آلمان زنان حتی نمی‌توانستند به یک گروه سیاسی بپیوندند. حزب سوسیالیست آلمان از طریق ایجاد انجمن‌هایی که خارج از محدوده حزب کار می‌کردند اما ارتباط نزدیکی هم با حزب داشتند این مسئله را تا حد زیادی حل کرده بود. از سال 1900 به این سو، یک سال در میان، گردهم‌آیی زنان سوسیالیست تشکیل می‌شد تا این گروه‌ها را با هم متحد کند و رهبری لازم را برای آنها به وجود آورد. اما دلیل اصلی شکل‌گیری این انجمن‌ها و سازمان‌های مخصوص زنان صرفا حل یک مسئله قانونی نبود بلکه هدفی بنیادی‌تر در میان بود. واترز درباره این هدف نوشته: 

«رهبران انقلابی جنبش زنان در آلمان استدلال می‌کردند که بر مبنای نیازهای خاص زنان، نظیر انزوای آنان در خانواده، ترس آنان از بیان رسای حرف‌هایشان در حضور مردان و لزوم پرورش ظرفیت‌های رهبری زنان، لازم است سازمان‌های ویژه‌ای برای آنان وجود داشته باشد.» 

اما از 1908 به بعد زنان به طور قانونی توانستند عضو حزب سوسیالیست آلمان شوند اما با این‌حال آنها همچنان به انتشار نشریه خود با عنوان «گلیخ‌هایت» ادامه دادند. کلارا زتکین سردبیر این نشریه بود و تیراژ آن تا سال 1912 به صدهزار هم رسید. 

از نقاط قابل توجه زندگی زتکین دیدارهای چندگانه او با لنین است. زتکین در سال 1925 خاطراتش از لنین را و این دیدارها را نوشت. در این دیدارها درباره مسائل مختلف مربوط به زنان بحث می‌شود و زتکین برای آنکه زنان بیشتری در عرصه عمومی و فعالیت‌های حزبی مشارکت داشته باشند پیشنهاد می‌کند که زنان کمونیست کشورهای مختلف ابتکار عمل را به دست بگیرند و یک کنگره ملی تشکیل دهند. او می‌گوید باید با «با رهبران کارگران سازمان یافته زنان در هر کشور، جنبش‌های سیاسی پرولتری زنان، سازمان‌های بورژوایی زنان از هر گرایش و قسمی، و بالاخره پزشکان، معلمان، نویسندگان زن و غیره تماس گرفته و کمیته‌های تدارکاتی غیرحزبی در هر کشور تشکیل شود.» 

او پیشنهاد میدهد که در گردهمایی این زنان، مسائلی چون حق زنان برای اشتغال در مشاغل گوناگون و تخصص‌های مختلف، مسائل بیکاری زنان، دستمزد برابر با مردان، حمایت جنبش‌های اتحادیه‌ای از زنان، مراقبت اجتماعی از مادران، اقدامات اجتماعی برای کاهش کار زنان خانه‌دار و موقعیت زنان در ازدواج، قوانین مربوط به خانواده و حقوق قانونی زنان بررسی شود. درواقع زتکین طرح یک مبارزه بین‌المللی برای تبلیغ و سازماندهی این گردهمایی را ارایه می‌دهد و همچنین بر این نکته تاکید می‌کند که چرا لازم است خود زنان کمونیست به گونه‌ای منضبط در این خصوص با هم همکاری کنند. او می‌گوید: 

«واضح است که همه این‌ها مستلزم ایجاد یک عامل ضروری است، اینکه زنان کمونیست در همه کمیته‌ها و در خود گردهم‌آیی به عنوان یک بدنه مصمم و محکم و در چارچوب یک طرح شفاف منسجم با همدیگر کار کنند.» 

زتکین در تمام عمرش برای آزادی و برابری مبارزه کرد. با شروع جنگ جهانی اول او به همراه رزا لوکزامبورگ و کسانی دیگر از حزب سوسیال دموکراتیک آلمان به مخالفت جدی با جنگ پرداختند. او در طول جنگ چندین بازداشت شد. از زتکین آثار زیادی به جا مانده که برخی از آنها به فارسی هم ترجمه شده‌اند. 

منابع: 

- فمینیسم و جنبش مارکسیستی، ماری. آلیس واترز و اولین رید، ترجمه مسعود صابری، نشر طلایه پرسو 

- خاطراتم با لنین، کلارا زتکین، ترجمه سیف خدایاری 

- زنان در جامعه، انگلس، زتکین و...، ترجمه اصغر مهدی‌زادگان، نشر نگاه