راه طی شده‌ی بازرگان

1400/11/04

در آخرین روز دی‌ماه سال ۱۳۷۳، مهدی بازرگان اولین نخست‌وزیر انقلاب و دبیرکل نهضت آزادی ایران در ۸۷سالگی درگذشت. بازرگان چهره مطرح روشنفکران دینی معاصر بود و ارائه روایت امروزین و مطابق با علم از اسلام را پیگیری می‌کرد. او رسالت اندیشمند و سیاست‌مدار را با هم ترکیب کرده بود و در عرصه نظر و عمل، تلاش داشت راهی برای برون‌رفت جامعه ایران از مشکلاتش پیدا کند. البته بازرگان راه‌حل مشکلات ایران را در اندیشه‌اسلامی جستجو می‌کرد.

مهدی بازرگان در تهران و در یک خانواده مذهبی اهل آذربایجان به دنیا آمد. پدرش از تاجران سرشناس بود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران گذراند و در سال ۱۳۰۷ جزو نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا انتخاب شد و با بورسیه دولت شاهنشاهی روانه فرنگ گشت. بازرگان در رشته مهندسی مکانیک تحصیل کرد و در بازگشت از اروپا، پست‌های مختلف دولتی و دانشگاهی را تجربه نمود. مدت‌ها رییس دانشکده فنی دانشگاه تهران بود. در ایام نهضت ملی نفت، از سوی دکتر مصدق مامور اجرای قانون خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس شد. مدتی نیز رییس شرکت آب و فاضلاب تهران بود. به جز این فعالیت‌های اداری و تحصیلی، بازرگان از جوانی به سیاست علاقه‌مند بود. از دهه بیست، زمانی که اندیشه‌های مارکسیستی در میان اقشار تحصیلکرده و دانشگاهی مقبولیت داشت، بر جنبه‌های اجتماعی و حکومت‌داری دین اسلام و ضرورت دخالت دین در اداره جامعه و شئون زندگی ایرانیان تاکید می‌کرد. بازرگان در مشرب سیاسی بر رعایت قانون اساسی توسط شاه تاکید داشت و رهرو مصدق بود. به همین دلیل سال‌ها زندان را تحمل کرد. در ابتدای دهه چهل همراه با آیت‌الله طالقانی، نهضت آزادی را تشکیل داد که شعارش این بود: مسلمانیم، ایرانی‌ایم، مصدقی هستیم. در آستانه انقلاب ۱۳۵۷، به پیشنهاد آیت‌الله خمینی دولت موقت را تشکیل داد و در براندازی حکومت پهلوی نقش‌آفرین شد. عمر دولت بازرگان کوتاه بود و او تنها توانست ۹ ماه بر مسند کار باقی بماند. خیلی زود با انقلابیون به مشکل برخورد. گروه‌های انقلابی از او انتظار برخورد انقلابی با مشکلات را داشتند. اما بازرگان می‌گفت با سقوط حکومت شاه، انقلاب به پایان رسیده و دوباره باید به قانون و بوروکراسی بازگشت. چیزی که خوشایند هیچ گروهی در انقلاب نبود. بازرگان به دلیل پرهیز از انقلابی‌گری و عدم همراهی با شعارهای ضد امپریالیستی به لیبرالیسم متصف و مطرود روشنفکران شد. به دنبال اشغال سفارت آمریکا بدست دانشجویان پیرو خط امام و گروگان‌گیری دیپلمات‌های امریکایی استعفا کرد و از دولت کنار رفت. بازرگان تا زمان مرگ نقش اپوزیسیون را برای نظام حاکم داشت. البته در سال‌های آخر عمر، در عقیده‌اش مبنی بر ضرورت دخالت دین در زندگی اجتماعی و سیاسی جامعه تجدیدنظر کرد. خاطرات و گفته‌های بازرگان از این زندگی پرفراز و نشیب سیاسی، در چند کتاب مختلف گردآوری شده و در دسترس است. هر کدام از آن‌ها می‌تواند، برای بازخوانی زندگی بازرگان از زبان خودش مفید و موثر باشد و به‌ویژه نوری بیفکند بر تحولات تاریخ سیاسی ایران معاصر. به مناسبت سالگرد درگذشت مهندس بازرگان نگاهی انداخته‌ایم به آثاری از او که جنبه بیوگرافی و تاریخ شفاهی دارند.

مدافعات

از ویژگی‌های تاریخ معاصر ایران یکی این است که چندوچون برخی رویدادهای مهم آن را باید از خلال دفاعیات شخصیت‌های تاریخی در دادگاه‌های‌ نظامی واکاوی کرد. این شخصیت‌های تاریخی در جلسات دادگاه و برای دفاع از خود به شرح دقیق وقایع و رویدادهایی پرداخته‌اند که در آن‌ها نقش جدی ایفا کرده‌اند و این شرح ،منبع دست اولی است برای شناخت بهتر از آن حوادث تاریخی. دفاعیات مهندس بازرگان در دادگاه نظامی در ابتدای دهه‌ی چهل شمسی از جمله آن‌هاست. مهندس بازرگان و آیت‌الله طالقانی در اواخر سال ۱۳۴۱ بازداشت شدند و در دادگاه نظامی به جرم تلاش برای برهم زدن اصل و اساس سلطنت هرکدام به ده سال زندان محکوم شدند. مهندس بازرگان در جریان مدافعاتش در دادگاه اولیه و سپس تجدیدنظر نظامی، شرح مفصلی ارائه داد از وقایع زندگی‌اش تا زمان دادگاه. بازرگان فعالیت‌های خودش و حزب متبوعش نهضت آزادی را در چارچوب قانون اساسی مشروطه می‌دانست و به همین دلیل در دادگاه تلاش کرد خدماتی که در دستگاه اداری به ایران کرده و فعالیت‌های سیاسی‌اش در دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ را تشریح کند. کتاب مدافعات، که شرح کاملی‌ست از دادگاه و دفاعیات بازرگان، این روایات تاریخی را از زبان بازرگان در دل خود جای داده است. مثلا بازرگان که جزو نخستین گروه اعزامی محصلان به فرانسه برای تحصیل بود، شرح دیدار خداحافظی محصلان بورسیه با رضاشاه را چنین روایت کرده است: «ما را برای خداحافظی رسمی و اصغای اوامر شاهانه به باغ سعدآباد بردند. اعليحضرت شاه سابق با بیان خیلی ملایم و در عین حال مطمئن و متین و با نگاه خفته و بیدار مخصوص به خود در حالی که تیمورتاش وزیر دربار و مرحوم اعتمادالدوله قره‌گزلو وزیر معارف در طرفین، قدری عقب‌تر ایستاده بودند ما را خطاب صحبت قرار دادند. بیانات ایشان ربع‌ساعتی طول کشید. من تمام آن‌ها را فراموش کرده‌ام ... جز یک مطلب آن را که از سه جمله تشکیل می‌شود. جمله اول انگار هنوز در گوشم صدا می‌کند و با اطمینان ۱۰۰٪ نقل می‌نمایم، روی جمله دوم ۷۰٪ یقین دارم و در جمله سوم کمتر از ۵۰٪ . گفتند: یقینا تعجب می‌کنید ما شما را به کشوری می‌فرستیم که رژیم آن با ما فرق دارد، آزادی و جمهوری است، ولی وطن‌پرست هستند. شما وطن‌پرستی و علوم و فنون به ایران سوغات خواهید آورد.»(مدافعات، مهدی بازرگان، ص۱۶۹).

یادداشت‌های روزانه

سنت یادداشت‌نویسی روزانه، یکی دیگر از منابع مهم تاریخ شفاهی ماست، مهدی بازرگان نیز از ایام جوانی، در دوران تحصیل در فرانسه و به‌خصوص در ایام زندان، یادداشت‌های روزانه‌ای دارد که این یادداشت‌ها در کتابی با همین نام منتشر شده است. دادگاه نظامی در سال ۱۳۴۲ مهندس بازرگان را به تحمل ده سال حبس محکوم نمود. بازرگان نیمی از مدت محکومیت را در زندان قصر تهران و در تبعید به برازجان گذراند. یادداشت‌های روزانه، شرح وقایع روزانه‌‌ای است که از دیدگاه بازرگان مهم می‌آمده است. مثلا بازرگان درباره اولین جلسه دادگاه گروه نهضت آزادی در تاریخ ۳۰ مهرماه ۱۳۴۲ در یادداشت‌هایش چنین نوشته است: «صبح آقایان مهندس جلالی و مهندس ابراهیم گوهریان که دیروز راه‌شان نداده بودند و از سرهنگ مولوی اجازه ملاقات فوق‌العاده داشتند، آمدند و دو سه ساعتی در اتاق بهداری با حضور آقای دکتر صدری و دکتر ایرملو مذاکرات و تاکیدات و خواهش‌ها کردند. تاکیدشان این بود که در دادگاه عصبانی نشوم و حرفی که وضع را بدتر کند نزنم، تا شاید امکان التیامی باشد. تکلیف می‌کردند که اولا تعهد کنم در صورت آزادی فعالیت اجتماعی‌سیاسی نداشته باشم، ثانیا شرط مذاکره و ... را آزاد شدن سایر رفقای زندانی قرار ندهم، «چون مشکل قضیه خودت هستی و آن‌ها بعد درست می‌شوند.» نسبت به اولی گفتم: «اساس حرف و حیات ما همین است و چگونه به دست و زبان خودم از چنین حقی صرف‌نظر نمایم؟ ولی آن‌ها می‌توانند عملا مانع من بشوند و در خانه‌ام مامور بگذارند.» نسبت به دومی هم گفتم چنین انتظاری را نداشته باشند؛ ولی «بدیهی است که وقتی می‌خواهند زندانی را آزاد کنند اختیار با او نیست؛ ولی من شخصا نمی‌توانم راضی شوم که بدون آن‌ها آزاد شوم»(یادداشت‌های روزانه، مهدی بازرگان، ص۳۹۵)

نخستین سال انقلاب از زبان رییس دولت موقت

سال ۱۳۵۷ با برآمدن امواج سنگین انقلاب‌اسلامی، نام مهندس بازرگان سر زبان‌ها افتاد. علت این موضوع سابقه مذهبی گروه نهضت آزادی و ارتباطات این گروه با آیت‌الله خمینی رهبر انقلاب از دهه چهل بود. بازرگان همچنین دوستی عمیقی با آیت‌الله مطهری داشت که در روزهای سرنوشت‌ساز انقلاب، مشاور اصلی امام خمینی در تعیین نیروهای دولت انقلابی بود. به همین دلایل بود که در بهمن ۱۳۵۷، آیت‌الله خمینی بازرگان را مامور تشکیل اولین کابینه انقلاب کرد. کتاب مسائل و مشکلات نخستین سال انقلاب از زبان رییس دولت موقت، در واقع شرح سخنرانی‌های عمومی، رادیو تلویزیونی و مصاحبه‌های بازرگان به عنوان نخست‌وزیر انقلاب است. این سخنرانی‌ها، که از صراحت خاصی برخوردار هستند، اختلاف‌عقیده عمیق بازرگان و سایر جناح‌های انقلابی و رهبر انقلاب را در شیوه حکومتداری پس از سقوط حکومت پهلوی نشان می‌دهند و منبع خوبی برای شناخت بهتر از روحیات بازرگان هستند. مثلا بازرگان در یک پیام تلویزیونی از کارمندان دولت می‌خواست، دوران اعتصاب‌ها را فراموش کنند و با نظم به سر کار خود بازگردند: «حرفی که آن روز به شما زده شد و گفتیم که کارمندان دولت نوبت شماست و اگر اعتصاب نکنید ‏انقلاب به پیروزی نخواهد رسید (البته مرحلۀ اول و سرنگونی رژیم) حالا هم من همان حرف را می‌زنم و می‌گویم کارمندان ‏و کارگران اگر انقلاب نکنید این مرحلۀ دوم که مرحلۀ سازندگی است به پیروزی نمی‌رسد و نوبت شماست. این‌که می‌گوییم ‏انقلاب کنید منظورم این نیست که ریش و پشم فیدل کاسترویی بگذارید یا لباس ژنده بپوشید یا حتی اسلحۀ ژ-3 دست ‏بگیرید. نه! انقلاب درونی و عمقی و اساسی بکنید. یعنی انقلابی بشوید و وضع خودتان را از آن حالت و روحیه و سنت ‏سیستم کارمندی استبدادی بیرون آورید. کارمندان نظام جمهوری اسلامی شوید.» (مسائل و مشکلات نخستین سال انقلاب...، مهدی بازرگان، ص۲۳۱)

شصت سال خدمت و مقاومت

اما مشهورترین کتاب خاطرات مهندس بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت نام دارد. این کتاب دوجلدی در واقع مجموعه‌ی مصاحبه‌های مهدی بازرگان با غلامرضا نجاتی‌ درباره زندگی فکری و سیاسی‌اش است که در سالِ آخر حیات بازرگان یعنی ۱۳۷۲ انجام شده است. بازرگان در این دو جلد، با مراجعه به انبوهی از منابع مکتوب شامل بیانیه‌ها، مصاحبه‌ها، اخبار مطبوعات و همچنین خاطرات شخصیت‌های ایرانی و خارجی، تلاش کرده خاطرات خود را مستند سازد. اهمیت خاطرات بازرگان در کتاب شصت سال خدمت و مقاومت، بخصوص درباره نقش‌آفرینی او و نهضت آزادی ایران در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ است. از سال ۱۳۵۶ نهضت آزادی ایران به عنوان یک گروه اپوزیسیون حکومت شاه با تمایلات مذهبی، طرف مذاکره دولت آمریکا قرار گرفت و این مذاکرات در نهایت در تصمیمات دولت آمریکا برای تن داده به انقلاب ایران تاثیر بالایی داشت.

 


مهندس بازرگان مهدی بازرگان ، شصت سال خدمت و مقاومت

دیگر مطالب تاریخ شفاهی

پیام و پیمان

از غیاب شاعر معاصر مطرح، امیرهوشنگ ابتهاج معروف به هوشنگ ابتهاج با تخلصِ «ه. ا. سایه»، یک سال گذشت. سایه، غزل‌سرایی که به سرودن شعر نو نیز می‌پرداخت و همزمان به شعر قدیم و جدید ایران، به شعر نوِ نیما و غزل شهریار ارادت داشت، به دلیل فعالیت‌های سیاسی‌اش چهره‌ای شناخته‌شده بود. درباره ادوار مختلفِ شاعری‌ و سیاست شعری او نظرات مختلف و نقدهای تند و تیزی وجود دارد و البته خودِ هوشنگ ابتهاج نیز در کتاب «پیر پرنیان‌اندیش» که گفت‌وگوی شش‌ساله با میلاد عظیمی و عاطفه طیه است از خاطرات نُه دهه زندگی پرفراز و نشیب خود سخن گفته است و به زبانی صریح و بی‌پرده درباره چهره‌های مختلف فرهنگی و سیاسی معاصر اظهارنظر کرده است. درباره مواضع سیاسی ابتهاج تردیدی نیست که او به حزب توده نزدیک بوده است اما ارتباط سایه با حزب توده فراز و نشیب‌هایی داشته که خود او نیز در معدود مصاحبه‌هایش به آن پرداخته است. به مناسبت سالمرگ سایه در 19 مرداد سال گذشته به ارتباط او با حزب توده و فعالیت‌های سیاسی شاعر، از قول خودش و از منظر همفکرانش نگاهی انداخته‌ایم. 


افسانۀ ملکم خان

در میان مشروطه‌خواهان و روشنفکرانِ موثر در انقلاب مشروطه ایران، میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ملکم خان (1212-1287) از سرشناس‌ترین روشنفکران سیاسی دورانی است که جنبش مشروطیت در ایران آغاز شد و به ثمر رسید. او هم در دره سلطنت ناصرالدین شاه و هم در دوره مظفرالدین شاه در پیشبرد تفکر قانون‌خواهی و مشروطه‌طلبی تأثیر بسزایی داشت. ملکم خان و طالبوف، از معدود روشنفکران معروف آن دوران بودند که این بخت را داشتند تا انقلاب مشروطه و به ثمر رسیدن مبارزاتِ قانون‌خواهی را تجربه کنند. ملکم خان دو سال بعد از اعلان مشروطیت هم در قید حیات بود و تحولات ایران را از دور می‌دید. درباره ملکم خان، شیوه تفکر و زندگی سیاسی او و مهم‌تر از همه، نقشی که در تحولات فکری دوران مشروطه داشت، تاکنون نقد و نظرات مخالف و موافق بسیاری مطرح شده است که یکی از آنان، کتاب «مشروطه ایرانی» دکتر ماشاالله آجودانی است که فصلی از آن را به شخصیت سیاسی ملکم اختصاص داده و سعی داشته تا تصویر واقعی‌تری از این روشنفکر مطرح مشروطه ترسیم کند. 


جوی خون و جدایی دربار از ملت

وضعیت آشفته اقتصادی از یک‌سو و رشد آگاهی سیاسی از سوی دیگر باعث شده بود که در سال 1284 زمینه‌های بروز انقلاب سیاسی و اجتماعی بزرگی در ایران فراهم شود. از ماه‌های ابتدایی سال 1284 تا مرداد 1285 که فرمان مشروطیت صادر شد ایران بحران‌ها و وقایع‌ مهمی را پشت سر گذاشت و محرم آن سال نیز تحت تاثیر وضعیت اجتماعی و سیاسی کشور بود. در این بازه زمانی چند موج اعتراضی یکی پس از دیگری سر رسیدند و تشکیل کمیته‌ها و گروه‌هایی که به سازماندهی اعتراضات می‌پرداختند در پیشبرد اعتراضات نقشی محوری داشتند.


کارگران چاپخانه و اولین اعتصاب سراسری تاریخ مطبوعات

در روزهای پایانی تیرماه 1286 و در پی توقیف نشریه «حبل‌المتین»، کارگران چاپخانه در کنار روزنامه‌نگاران و کتابداران اعتصاب کردند. از این اعتصاب سراسری با عنوان اولین اعتصاب سراسری در تاریخ مطبوعات ایران یاد شده است. اعتصابی که حدود یک هفته ادامه داشت و در نهایت با حصول نتیجه به پایان رسید. در پی این اعتصاب سراسری مقامات مجبور به پذیرش خواست اعتصاب کنندگان شدند و از حبل‌المتین رفع توقیف شد. این تنها کنش قابل توجه کارگران چاپخانه در آن دوره نبود. آنها در آن زمان با سازماندهی فعالیت‌هایشان و تشکیل اولین اتحادیه کارگری گامی بلند در تاریخ مبارزات کارگران در ایران برداشتند. سازماندهی کارگران چاپ هم حول امور صنفی بود و هم حول تحولات سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه. آنها همچنین نشریه‌ای منتشر کردند که امروز به عنوان سندی کارگری اهمیتی بسیار دارد. 


راهی در ظلمات

احمدرضا احمدی، شاعر نوگرای معاصر بیستم تیر ماه در سنِ 83 سالگی از دنیا رفت. احمدی، شاعر، نویسنده، منتقد هنری، و از اعضای دوران طلاییِ کانون پرورش فکری کودکان ‌و نوجوانان بود و از پیشگامان جریان موج نو که در سال ۱۳۴۳ به همراه با چهره‌های سرشناسی همچون نادر ابراهیمی، اسماعیل نوری علاء، مهرداد صمدی، محمدعلی سپانلو، بهرام بیضایی، اکبر رادی، جعفر کوش‌آبادی، مریم جزایری و جمیله دبیری گروه «طرفه» را تأسیس کرد. عمده اعضای «طرفه» دانشجویانی بودند که سودای انقلاب ادبی در سر داشتند. احمدرضا احمدی از آغاز شعر سرودن در قالب شعر موج نو‌ و سپید خود را به‌عنوان شاعری نوگرا معرفی کرد که در سنت نیمایی شعر می‌سرود. با اینکه احمدی در زمینه‌های مختلف شعر و قصه کودکان و نمایشنامه و حتی رمان فعالیت داشته است بیش از همه به‌واسطه شعرها و نوع نگاهِ متفاوتش به شعر نیمایی شهرت یافت و تا آخر عمر نیز به‌عنوان شاعری که شعرهای ساده و سرراست اما عمیق سرود شناخته می‌شد.   


سفر شاه به آلمان

خرداد 1346 مصادف با اواخر ماه مه و اوایل ماه ژوئن 1967، محمدرضاشاه پهلوی به همراه فرح پهلوی با دعوت رسمی رئیس‌جمهوری وقت آلمان به این کشور رفتند و به بازدید از چندین شهر آلمان پرداختند. سفر آنها اما تبعات زیادی هم برای حکومت شاه و هم برای جامعه آلمان داشت. علی‌رغم تمام فشارهای پلیس آلمان شاه به هر جا که می‌رفت دانشجویان معترض سایه‌به‌سایه‌اش تظاهرات می‌کردند. دوم ژوئن (12 خرداد) و در جریان بازدید شاه از برلین غربی تظاهرات مخالفان به قدری گسترده شد که نیروهای پلیس توان کنترل آن را نداشتند. در این روز یک دانشجوی آلمانی که در تظاهرات ضد شاه شرکت کرده بود کشته شد و این اتفاق به تغییر و تحولات بزرگی در جنبش دانشجویی آلمان منجر شد. رد این اتفاق در جنبش‌های چپ 1968 هم دیده می‌شود. از عکس و فیلم‌هایی که از آن روز منتشر شده، لباس‌شخصی‌ها و چماق‌بدستان طرفدار شاه که همراه با او از ایران به آلمان رفته بودند هم دیده می‌شوند و درواقع نیروهای امنیتی و سرکوبگر سوغاتی شاه در آلمان بودند.


نبرد با سیاست

 باقر پرهام، مترجم و از روشنفکران موثر و نامدار معاصر، هفتم خرداد در دیار غربت و در آستانۀ 88  سالگی چشم از جهان فروبست. باقر پرهام تفکرات چپ داشت اما همواره بر استقلال رأی خود و تلقی خاصی که از مارکسیسم داشت و گاه از جریان چپ مسلط فاصله می‌گرفت، اصرار می‌ورزید. او مترجم و پژوهشگری تمام‌وقت و پرکار بود و آثار مبنایی و ارزشمندی در طول عمر خود به یادگار گذاشت. آثار مهمی از کارل مارکس مانندِ ترجمه «گروندریسه» (مبانی نقد اقتصاد سیاسی) همراه با احمد تدین، «نبردهای طبقاتی در فرانسه از ۱۸۴۸ تا ۱۸۵۰»، «هیجدهم برومر لوئی بناپارت»، آثاری از هگل با عنوانِ «استقرار شریعت در مذهب مسیح» و «پدیدارشناسی جان»، هم‌چنین کتاب‌هایی از امیل دورکیم، ریچارد سنت، لئو اشتراوس، میشل فوکو، روژه گارودی و ریمون آرون از آثار مهمِ به‌جامانده از او است. پرهام دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی از فرانسه بود و نیز، از اعضای موثر کانون نویسندگان ایران بود که در دورانِ طلاییِ کانون نقشی عمده و محوری داشت و در سال ۱۳۵۸، همراهِ احمد شاملو، محسن یلفانی، غلامحسین ساعدی و اسماعیل خویی، از اعضای هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران بودند. او یکی از سخنرانان اصلی ده شب گوته نیز بود که در تاریخ ادبیات و روشنفکری معاصر به‌عنوان مهم‌ترین رویداد انقلابیِ ادبی از آن یاد می‌کنند.